دق پترگان با ۵/۲۱۲ كیلومتر مربع وسعت در طول جغرافیایی ۶۰ درجه و ۳۰ دقیقه الی ۶۰ درجه و ۵۶ دقیقه شرقی و در عرض ۳۳ درجه و ۱۰ دقیقه الی ۳۳ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و در شرق زیركوه در منطقه مرزی واقع شده و از قاین ۱۳۵ كیلومتری فاصله دارد. ارتفاع این دق ۶۱۰ متر از سطح آبهای آزاد می باشد.
این دق جزو حوضه های داخلی نئوژن بوده و در محدوده آن سنگهای اولترا بازیك دیده می شود. دق پترگان زهكش شبكه های سطحی منطقه بوده و بخش عمده آن در خاك ایران است. پوشش گیاهی آن بصورت پراكنده از نوع تاغ وگز می باشد كه در اثر حركت ماسه های بادی تپه های كوچكی در پای این بوته ازرها تشكیل شده است. بعلت بالا بودن سطح ایستابی آب در این دق، تبخیر آن بسیار زیاد بوده و سطح وسیعی از نمكزار بر روی زمین دیده می شود. چون سطح اب بالا می باشد چاههای دستی در عمق كم به آب رسیده و جهت دامداری مورد استفاده می باشد. لیكن آب آنها شور و نامناسب است. درمواقع بارندگی سطح این دق از گل بسیار چسبناكی پوشیده می شود كه تردد در ان عملا غیرممكن می گردد. قسمتهای میانی این دق حالت باتلاقی داشته و سطح آب زیرزمینی در آن به صفر می رسد در برنامه ریزیها واجرای پروژه هاو توسعه دریاچه پترگان باید به بالا آمدن آب در فصول بارندگی توجه داشت كه فعلا پاسگاههای پترگان، گردكرق و روستای حاجی آبادحقداد و معصوم اباد و محور ارتباطی یزدان در معرض تهدید آب و رسوب گذاری واقعند و باید تا شعاع ۷كیلومتر از اجرای پروژه خودداری شود.
این دق از دو قسمت وسیع كه در ایرن قرار دارد و ناحیه باریكی در قسمت شمال كه در جهت شمال شرقی در افغانستان امتداد می یابد. عرض این دق ۳۰ كیلومتر و طول آن با احتساب قسمت واقع در افغانستان ۵۰ كیلومتر می باشد. عرصه این كویر پوشیده از خاكهای رسی سله بسته است. حوزه خیس تنها در قسمت جنوب غربی آن در نزدیكی چشمه بید مشاهده می شود.
در زیر به رودخانه هایی كه به دق پترگان میریزند اشاره می شود :
رودافین در بخش زهان بصورت فصلی جریان داشته ریزابه بمرود بوده و به دق پترگان می رید طولش ۶۰ كیلومتر ارتفاع سرچشمه ۲۱۰۰ متر و ارتفاع ریزشگاه حدود ۱۰۰۰ متر شیب متوسط ۸/۱ درصد مسیر كلی نخست شمالی سپس شال شرقی می باشد. رودخانه افین از ارتفاعات دو گرد و شیركاب سرچشمه گرفته و رو به شمال از روستاهای شیرگ، سارجین، كلاته مزار، بایمرغ باغستان زهان، زهان، پایهان، و فتح اباد می گذرد و پس از آمیختن با ریزابه بزرگی كه از دره شرقی كمركوه بسوی روستای افین روان می گردد. و پس از مخلوط شدن با رودخانه های علی اباد، مولید و بشیران به درون سدحاجی آباد ریخته و سرریزان بنام رودخانه بمرود بسوی دق پترگان جریان می یابد. رود بشیران در بخش زهان بطور فصلی جریان داشته ریزابه رود افین است كه به دق پترگان می ریزد طولش ۳۰ كیلومتر ارتفاع سرچشمه ۱۷۰۰ متر ارتفاع ریزشگاه ۹۵۰ متر و شیب متوسط ۵/۲ درصد مسیر كلی آن شمال شرق بوده و سرچشمه آن دامنه شرقی كوه اردكول است. رود شور زهان در بخش زهان جاری بوده ریزابه رود افین و حوضه آبریز آن دق پترگان است. طولش ۲۰ كیلومتر ارتفاع سرچشمه ۱۹۰۰ متر ارتفاع ریزشگاه ۱۴۰۰ متر و شیب متوسط ۵/۲ درصد است. مسیر كلی شمال شرقی و سرچشمه آن دامنه جنوبی كوه منوری می باشد. رود شوشك در بخش زیركوه جاری بوده ریزابه رود آهنگران و حوضه آبریز آن دق پترگان با طول ۹ كیلومتر ارتفاع سرچشمه ۱۸۰۰ متر ارافع ریزگشاه ۱۴۸۰ متر و شیب متوسط ۶/۳ درصد است. مسیر كلی آن شمال باختری بوده و سرچشمه آن دامنه كوه آهنگران است. د رطول مسیر از روستای معین اباد عبور می كند. كال بمرود در واقع دنباله رودخانه افین می باشد كه باگذشتن از روستای بمرود به این نام مبدل می گردد. این رود در بخش زیركوه جاری بوده ریزابه كال شاهرخت حوضه آبریزان دق پترگان است. كال شاهرخت دربخش زیركوه جریان دارد. حوضه آبریزان دق پترگان می باشد. طولش ۵۰ كیلومتر ارتفاع سرچشمه ۸۵۰ متر ارتفاع ریزشگاه حدود۶۴۰ متر شیب متوسط ۴/۰ درصد و مسیر كلی آن جنوب شرقی است كال شاهرخت از تلاقی رودخانه بشیران ورود محمداباد تشكیل شده و پس از آمیختن با كال بمرود از روستای پرویز آباد عبور نموده و سرانجام به دق پترگان می ریزد. رود گزخت در بخش زیركوه جاری بوده طولش ۳۵ كیلومتر ارتفاع سرچشمه ۱۳۰۰ متر ارتفاع ریزشگاه ۶۴۰ متر شیب متوسط ۹/۱ درصد و مسیر كلی شمال خاوری است. سرچشمه آن دامنه شرقی كوه سه پستان بوده و حوضه آبریزآن دق پترگان می باشد. رود تجنود از كوههای آهنگران با تجمیع چشمه سارهای كارستی سرچشمه گرفته در سر شاخه ها دارای جریان اب دایم می باشد. كیفیت آبش بسیار عالیست. این رودخانه پس از عبور از كنار روستای تجنود وطی ۲/۱۳ كیلومتر وارد دشت شاهرخت گردیده و مازاد سیلاب آن به دق پترگان می ریزد. پایین ترین نقطه حوضه این رودخانه در محل اتصال به گزرود ۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. شیب كلی رودخانه ۲/۶% می باشد. ابده پایه رود حدود ۶۰ لیتر در ثانیه و روان آب سالیانه آن حدود ۲ میلیون مترمكعب به دق پترگان می ریزد. با احداث سدبر بستر آن می توان از دریاچه آبگیر آن به عنوان یك كانون پرورش ماهی و از آب سرریز آن به عنوان زراعت و دامداری صنعتی استفاده نمود. رودخانه آهنگران در بخش زیركوه جریان داشته طولش ۶۰ كیلومتر ارافع سرچشمه ۱۸۵۰ متر ریزگشاه حدود ۶۴۰متر با شیب متوسط ۲ درصد است. در طول مسیر روستاهای گمنج، سورند و دزگ را سیراب می كند سرشاخه های فعی این رود از كوههای كازكان، كوه سفید، دو شاخ، چشمه سبز و عرب گریز سرچشمه گرفته ورودهای شوشك، گمنج، دزك و كازكان را تشكیل داده و همگی درجنوب غربی آهنگران با هم یكی شده و سرانجام مازاد سیلاب آن به دق پترگان می ریزد. سرشاخه های اصلی این رودخانه تا آهنگران دارای آب دائم بوده و دبی آن به سی لیتر در ثانیه می رسد و كیفیت آب آن خوب است. رود ملوید در بخش زهان از نوع فصلی ریزابه رود افین در حوضه دق پترگان با طول ۳۰ كیلومتر و ارتفاع سرچشمه ۳۲۰۰ متر ارتفاع ریزشگاه ۱۱۰۰ متر با شیب متوسط ۷/۳ درصد سرچشمه آن دامنه شمالی كوه گریانه می باشد.
رد پای حیوانات بزرگ جثه ما قبل تاریخ یكی دیگر از دیدنی های طبیعی و علمی منطقه است.
بررسی‌های باستان شناسی در آبان ماه سال ۱۳۷۶ در یك منطقه كوهستانی واقع در شمال شهرستان بیرجند منجر به كشف این ردپاها شد. جای پاها متعلق به حیوانات بزرگ جثه‌ای است كه حدود ۵۰ میلیون سال قبل می زیسته‌اند. منطقه‌ای كه این آثار در آن جا كشف شده از نظر ساختار زمین شناسی پوشیده از لایه‌های متعدد رسوبی است كه بر اثر حركات كوه‌زایی در دامنه قرار گرفته است.
بررسی‌ها و تحقیقات اولیه بیان گر آنست كه این منطقه در زمان ایجاد ردپاها مكانی پرآب و باتلاقی بوده است و صخره‌های موجود در منطقه دارای درصد بالایی از مواد آلی است.
ردپاها در لایه‌های فوقانی نیز شناسایی شده است، وجود ردپاها در لایه‌های متعدد گویای این مطلب است كه این منطقه طی میلیون ها سال به طور پیوسته زیستگاه مناسبی برای این جانوران بوده است.
بنا به اظهار متخصصین زمین شناسی؛ این آثار بر روی واحدهای سنگی رخساره فلیش ایجاد شده و در حدود ۵۰ میلیون سال قدمت دارند. تحلیل های آماری كه بر روی ۴۰ ردپا انجام شده است نشان گر وجود یك تناسب و هماهنگی بین تمامی جای پاها است. شكل كلی آن ها به صورت بیضی و اندازه بزرگ ترین جای پا ۲۶× ۴۲ سانتی متر و اندازه كوچك ترین جای پا ۸× ۱۲ سانتی متر است. حركت جانوران به صورت گروهی و جهت حركت آن ها در وضعیت فعلی محل از سوی خاور به باختر بوده است. ردپاها بر روی چندین لایه رسوبی مشاهده شده و واضح‌ترین جای پاها بر روی لایه سوم دیده شده است. این لایه بر اثر فرسایش لایه‌های فوقانی به تازگی نمایان شده به همین دلیل جای پاها كاملاً سالم و بدون فرسایش حفظ شده است. ضخامت بیش تر و ماسه‌ای بودن این لایه در زمان تشكیل باعث شده تا بهتر، وزن این جانوران را تحمل نموده و جای پاها از عمق كم تری برخوردار باشد. از سوی دیگر به دلیل در معرض فرسایش بودن این سطح جای پاها فرسوده شده و از وضوح كم تری برخوردار است.
شناخت دقیق نوع و تیره این حیوانات ماقبل تاریخ مستلزم بررسی و مطالعات بیش تر است. ردپاها با توجه به ابعاد آن ممكن است متعلق به تیره‌ای از دایناسورها باشد كه در صورت اثبات این نظر آثار فوق از قدمتی بالغ بر ۵۰ میلیون سال برخوردار خواهد بود.
