باغستان سنتی قزوین به مجموعه باغ‌هایی گفته می‌شود كه نیمه جنوبی، شرقی و غربی شهر را در بر گرفته‌اند. این باغ‌ها كه حدود ۲,۶۰۰ هكتار وسعت دارند، علاوه بر قدمت تاریخی، به‌عنوان سپر دفاعی منطقه در برابر ریزگردها و آلاینده‌ها و كمربند سبز و ریه تنفسی شهر عمل می‌كنند. این باغستان از جمله جاهای دیدنی قزوین به شمار می‌رود و عمده محصولات آن شامل انگور، بادام، پسته، قیسی، سیب، هلو، توت و گردو می‌شود.
معرفی باغستان سنتی قزوین
باغستان سنتی شهر قزوین میراث ارزشمند نیاكان و ساكنان این شهر در طول تاریخ و نمونه‌ای از كشاورزی سنتی پیشینیان به شمار می‌رود كه تا امروز به حیات خود ادامه داده است و همچنان در زندگی اهالی شهر قزوین حضور دارد. عمر این باغستان بیش از ۱۰۰۰ سال است و هم‌اكنون درختان ۳۰۰ تا ۴۰۰ ساله پسته زیادی در آن وجود دارد.
باغستان قزوین حدود ۲,۶۰۰ هكتار وسعت دارد و به‌صورت دایره‌ای اطراف شهر قزوین را احاطه كرده است. این باغ‌ها بیش از ۱۰ هزار قطعه هستند كه هر یك با مرز خاكی مجزا شده‌اند و پلاك ثبتی با مالكیت خصوصی دارند.
باغ‌های قزوین كه در طول تاریخ نقش مهمی در اقتصاد شهر داشته‌اند، توسط پنج رودخانه فصلی و سیلابی به نام‌های ارنزك، دیزج، وشته، دلی چای و زویار آبیاری می‌شوند و علت اطلاق كلمه «سنتی» به این باغستان، استفاده از روش سنتی آبیاری موسوم به «غرقابی» است. باغستان به آبخوانی وسیع می‌ماند كه با آب جاری و سیلاب پنج رودخانه فصلی در فصول زمستان و بهار در كرت‌هایی به ارتفاع متوسط یك متر، در یك یا دو نوبت غرقاب می‌شود. اكنون به‌علت توسعه شهر و برداشت آب این رودخانه‌ها، باغستان سنتی قزوین با مشكل كم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌كند.
باغستان به‌عنوان اساسی‌ترین عنصر اكوسیستم قزوین، رفتار انسان‌ها را در این منطقه شكل داده و هویت اجتماعی مردمان قزوین را رقم زده است. همین موضوع باعث شد تا در سال ۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی به ثبت برسد و در مسیر ثبت جهانی قرار بگیرد. با اینكه باغ‌های سنتی قزوین، سرمایه پایدار این منطقه هستند، با رویكرد غلط مدیریت شهری به‌شدت مورد تخریب و تهدید قرار گرفته‌اند.
یكی از این موارد در ۱۴ خرداد ۱۴۰۱ رخ داد؛ زمانی كه گروهی از عوامل اجرای پروژه كمربندی شهر با ادوات و دستگاه‌های شهرداری قزوین به باغستان سنتی این شهر حمله و چندین درخت سبز و بارور بادام و پسته كهنسال را نابود كردند تا پروژه پل امام رضا به قوت پیش برود.
تاریخچه و ویژگی باغستان سنتی قزوین
شهر قزوین تا چند دهه پیش در حلقه سبزی از انبوه درختان بادام و پسته و بوته‌های انگور قرار داشت. باغستان سنتی كه قدمت آن به استناد تاریخ مكتوب به بیش از ۱۱۰۰ سال و به گمان بسیاری به دوره ساسانی می‌رسد، به وسعت حدود ۴,۰۰۰ هكتار شهر را در بر گرفته بود. نقشه‌ای كه از شهر قزوین و باغستان در سال ۱۹۱۵ میلادی ترسیم شده است، نشان می‌دهد كه ۱۰۰ سال پیش مساحت باغستان در گرداگرد قزوین، حدود ۶ برابر مساحت شهر بود. توسعه بدون برنامه و نامتوازن شهر باعث افزایش جمعیت قزوین در دهه‌های اخیر شده و وسعت باغستان تقریبا به نصف رسیده است.
باغ‌های بومی یا سنتی، باغ‌های میوه‌ای هستند كه اكثرا در بیرون حصار شهر قرار گرفته‌اند. شهر قزوین همواره مورد تهدید سیلاب‌های رودخانه‌های مجاور بوده است. این باغ‌ها به‌دلیل طراحی خاص خود توانایی جذب سیلاب‌ها را در داخل خود داشته‌اند و علاوه بر حفاظت شهر سبب سرسبزی و طراوت شهر می‌شدند. باغستان علاوه بر نقش دفاعی در برابر سیل، منبع اقتصادی و محل اشتغال اهالی شهر بود.
وجود باغستان سنتی در سه طرف شهر، دمای شهر را حدود چهار تا ۶ درجه كاهش می‌دهد. در فصول گرم این میزان كاهش دما می‌تواند اثر بسیار مهمی در مصرف بهینه انرژی برای وسایل سرمایشی داشته باشد.
از دیگر ویژگی‌های این باغستان می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
- الگویی پایدار از كشاورزی طبیعی، تاریخی و فرهنگ باغداری بی‌نظیر و روش مدیریت ویژه سنتی
- جذب آب رودخانه‌های فصلی و سیلاب‌های آن‌ها و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی
- واحد تولیدی و اقتصادی برای ساكنان شهر
- میراث كشاورزی و موزه تنوع زیستی
- پالایش هوای شهر
- زیبایی محیط و منظر شهر
- ایجاد محیط تفریحی برای اهالی شهر
محصولات باغستان سنتی قزوین
باغ‌های اطراف قزوین دارای درختان مثمر نظیر پسته، بادام، زردآلو، انگور و گردو است كه با یك نوبت آبیاری در زمستان و بهار، میوه‌های شیرین و خوشمزه‌ای تولید می‌كنند. عمده محصول تولیدی در باغستان بدون استفاده از سم و كود و به‌صورت ارگانیك هستند. پسته سبز مشهور قزوین، انگور شاهانی و زردآلو محمدرضایی از میوه‌های شاخص باغستان سنتی قزوین به شمار می‌آیند.
درختان و بوته‌های غیرمثمر كه تماما مقاوم به خشكی و شرایط نامناسب محیطی هستند، در این باغستان وجود دارند. باغستان سنتی قزوین در هر فصلی شكوه خود را دارد؛ در بهار با شكوفه‌هایش، در تابستان با سرسبزی دلپذیرش، در پاییز با جلوه هزاررنگ و در زمستان با منظره برفی به استقبال گردشگران می‌رود. با این حال، بهترین زمان بازدید از این باغستان را می‌توان بهار و تابستان دانست.