كاروانسرای شوریاب، مربوط به دوره قاجار است و از كامل ترین كاروانسراهای این دوره محسوب می گردد. این كاروانسرا، از جمله كاروانسراهای واقع در دشت با حیاط مركزی است كه به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان های پیرامون حیاط، دو طبقه هستند و دارای شاه نشین است. كتیبه های سنگی حجاری شده زیبا روی سردر ورودی كاروانسرا قرار دارد كه مربوط به دوره قاجاریه است. متأسفانه تعدادی از كتیبه های سنگی در سال های اخیر به سرقت رفته و بقیه نیز به موزه شهر نیشابور منتقل گردیده است. این كاروانسرا در سال های اخیر به شدت رو به تخریب بوده و اخیرا در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
ویژگیهای معماری
پلان بنای كاروانسرای شوریاب هشت و نیم هشت مستطیلی، و دارای چهار ایوان و چهار اصطبل در طرفین ضلع هاست. عناصر اصلی این بنا، دربرگیرنده چهار ایوان، چهار اصطبل، بیست ایوانچه و حجره، حیاط مركزی، و عناصر فرعی آن دربرگیرنده شاه نشین، طاقچه ها، طبقات بالا، بخاری دیواری و ... می باشد. عنصر شاخص بیرونی بنای كاروانسرا، ایوان ورودی آن است كه برجسته (بیرون آمده) از بناست. طاقنماها (غرفه هایی) در دو طرف ورودی قرار دارند. ایوان ورودی، دارای دو مناره و غرفه هایی است كه به گونه ای زاویه دار از بنا و با پلانی چند ضلعی به پیش رفته اند. ایوان ورودی در دو طبقه و دارای هشتی نسبتاً وسیع است. در غرب و شرق بنا، اتاق هایی برای نگهبانی، و در شمال هشتی، در طبقه همكف، یك ورودی به داخل محوطه و در بالای آن یك رواق قرار گرفته است.
این كاروانسرا در شمار كاروانسراهای دشت، با حیاط مركزی است كه به شیوه چهار ایوانی ساخته شده و ایوان های پیرامونی حیاط، دوطبقه و دارای شاه نشین هستند. پیرامون حیاط، بیست حجره و در بخش پیشین هر حجره، یك ایوانچه ساخته شده، كفت ایوانچه ها و اتاق ها (حجره ها) از سطح حیاط مركزی، حدود شصت سانتی متر، بالاتر است. فاصله شمالی-جنوبی این حیاط ۴۳ متر و طول شرقی-غربی آن، ۳۴ متر است. پلان ایوان های شرقی و غربی متحدالشكل و به صورت تیپ، اما در نما دارای تفاوت اندكی است. این دو ایوان نیز در دو طبقه همكف و اول ساخته شده و دارای شاه نشین است. ایوان نسبت به دیوارهای حیات فرو رفته و گودی نسبتاً عمیق در این ضلع ها به وجود آورده است. ارتفاع ایوان، از دیوار های اطراف، بلندتر و از این روی، نوعی تاكید و ارزش را برای ایوان، تداعی می نماید. دوپایه قطور و بلند (یا هم ارتفاع ایوان) در دو طرف ایوان قرار گرفته اند كه با دیوارهای حیاط، همسنگ، و لبه پایه ها در سمت درون ایوان به صورت مدور و قوس دار ساخته شده است. ایوان شمالی، برخلاف ایوان های شرقی و غربی، هم سطح بدنه حیاط است و روبروی ورودی كاروانسرا قرار دارد. این ایوان، مانند دیگر ایوان ها، در دو طبقه همكف و اول، با شاه نشین و اتاق های مجاورش می باشد. ایوان شمالی، در طبقه همكف، پس از یك حجره نسبتاً بزرگ، به واسطه یك اتاق كه ادامه حجره نیز می باشد امتداد اصطبل های مجاورش را از هم گسیخته است. طبقه دوم ایوان شمالی، روی به جنوب و داخل محوطه دارد. ورودی اصطبل های كاروانسرا، در چهار گوشه بنا (شمال شرقی، شمال غربی، جنوب شرقی، جنوب غربی)، قرار گرفته اند و فرم كلی آنها به شكل L است. درون اصطبل، دارای بارانداز مركزی است و روی ضلع های آن، طاقنماهایی قرار دارند كه هر كدام دارای طاقچه ای به ارتفاع شصت سانتی متر از كف طاقنما و بر روی اسپر ایوانچه نیز بخاری دیواری ساخته شده است. طاقنماها دارای قوس جناغی بوده و به شیوه رومی اجرا شده اند. اصطبل در پشت حجره ها، در محل ایوان ها قطع شده و ایوان به دورن اصطبل كشیده شده است.
تمام تزئینات بنای كاروانسرای شوریاب، آجری است و می توان آنها را در دسته های زیر بازشناسی نمود:
- تزئینات آجری لچكی قوس، ایوانچه های دورتادور حیاط مركزی.
- نماكاری آجری روی لچكی های قوس های ایوان ها.
- تزئینات آجری روی طاقنماها و صفه های درون شاه نشین های چهار ایوان.
- دو مناره ارجی سردر ورودی و تزئینات آجری روی آنها.
- نماكاری آجری روی طاقنماها و سقف گنبدی هشتی.
- كتیبه سنگی حجاری شده روی سردر ورودی كاروانسرا.
- آجركاری لچكی قوس های سردر ورودی كاروانسرا.
- فرم كلی معماری و تكنولوژی بنا.
موقعیت مكانی
این بنا در بخش طاغانكوه، دهستان طاغانكوه جنوبی، روستای شوریاب شهرستان فیروزه واقع شده است. بنای كاروانسرای شوریاب، در مركز روستا و درون بافت مسكونی قرار گرفته است.
