پناهگاه حیات وحش به محدوده ای از منابع طبیعی اعم از جنگل، مرتع ، كوهستان، دشت و آبهای جاری درآنها اطلاق می شود كه دارای زیستگاههای طبیعی نمونه وشرایط اقلیمی خاصی برای جانوران وحشی بوده و به منظور حفظ و احیاء گونه های نادر گیاهی و جانوری تحت حفاظت قرار می گیرند.
پناهگاههای حیات وحش كه از سال ۱۳۶۱ به منظور مقابله با عوامل تخریب و حفظ و احیای بخشی از اراضی موجود در برخی از مناطق ایجاد شد، با توافق سازمان جنگلها و مراتع ۲۰ درصد از آنها ممنوع التعلیف اعلام شده اند.
پناهگاه حیات وحش شیراحمد در سال ۱۳۷۵به عنوان منطقه شكار ممنوع معرفی گردید.
براساس ارزیابی های به عمل آمده در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۱شایسته احراز عنوان پناهگاه حیات وحش شناخته شد.
این پناهگاه تركیبی از مناطق دشتی و تپه ماهورهای پست با بافت كویری می باشد.
به دلیل برخورداری از ویژگیهای اكولوژیكی و گونه های منحصر به فردی مانند گورخر، جبیر، كاراكال، هوبره و زاغ بور ارزش زیستی بسیار بالایی دارد.
موقعیت و ویژگی جغرافیایی
منطقه شیراحمد در ۵ كیلومتری جنوب شرقی سبزوار واقع شده و حداكثر ارتفاع آن ۱۳۸۱متر در كوه آوش و حداقل ارتفاع ۹۱۵ متر در منتهی الیه غرب پناهگاه و در محل خروجی حاشیه كال شور می باشد.
از نظر موقعیت نسبی با شهرستان نیشابور ۷۵ كیلومتر و با شهرستان بردسكن ۹۰ كیلومتر فاصله دارد.
قرار گرفتن بین دوراه ترانزیتی سبزوار– مشهد و سبزوار– بردسكن با فاصله كمتر از ۲ كیلومتر موقعیت ویژه ای را ایجاد نموده تا ارزشهای آموزشی- پژوهشی و تفرجگاهی آن بیشتر مورد توجه مردم قرارگیرد.
تنها روستای مسكونی داخل پناهگاه «چشمه آوش» می باشد كه ۲۳۵ نفر جمعیت دارد. روستای یحیی آباد نیز در جنوب شرقی مرز پناهكاه با ۹۸۶ نفر جمعیت قرار گرفته است.
وسعت منطقه ۲۲۰۰۰ هكتار است كه بین مدارهای ْ36 تا '11 ْ36 شمالی و نصف النهارهای ׳۴۲ ْ۵۷ تا ׳۳۰ ْ۵۸ شرقی واقع شده است.
رودخانه كال شور به طول ۳۰ كیلومتر تمامی مرز شمالی منطقه را در بر می گیرد، كه خود با ایجاد میكرواكوسیستم های كوچك پذیرای چندین گونه پرنده و آبزیان مختلف شده است.
شرایط اقلیمی حاكم بر منطقه شیر احمد
این منقه از اقلیم خشك و كویری با نوسان زیاد درجه حرارت برخوردار است.
میانگین درجه حرارت سالیانه معادل ۱۷ درجة سانتیگراد و مجموع بارندگی سالانه ۱۸۵ میلیمتر می باشد.
حداكثر بارشها در زمستان اتفاق می افتد و ۴۸ درصد كل بارندگیها را به خود اختصاص می دهد.
رطوبت نسبی سالیانه ۴۲/۵ درصد گزارش شده كه در دی ماه به 68 درصد و در مرداد ماه به ۲۸ درصد می رسد. تبخیراز سطح آزاد آب سالیانه ۲۳۱۸میلیمتر می باشد كه حداكثر در مرداد ماه ۴۳۸/۵ میلیمتر و حداقل در دی ماه ۱۷ درجه گزارش شده است.
باد غالب شرقی و متوسط وزش سالیانه آن در حدود ۷/۲ متر بر ثانیه می باشد.
منابع آب شیر احمد
منطقه شیر احمد به دلیل ساختار زمین شناسی و شرایط اقلیمی حاكم بر آن از چشمه های پرآبی كه در تمام طول سال جریان داشته باشد برخوردار نیست.
رودخانه كال شور كه مرز شمالی منطقه را در بر می گیرد تنها منبع آبی دائمی منطقه می باشد كه در سالهای پر آبی از دبی پایه نسبتا خوبی برخوردار است و علاوه بر اینكه مورد استفاده وحوش منطقه قرار می گیرد همه ساله پذیرای صدها پرنده مهاجر نیز می باشد.
رودخانه كال شور و سه چشمه فصلی به نامهای بلوری، خیرآباد و آوش از منابع طبیعی تامین آب در منطقه هستند.
چشمه آوش با دبی2 لیتر برثانیه مهمترین منبع تأمین آب منطقه است كه مورد استفاده اهالی روستای آوش قرار می گیرد. از دیگر منابع تأمین آب منطقه یك دستگاه تلمبة بادی است كه برروی یك حلقه چاه حفر شده و در محدودة مركزی منطقه قرار گرفته است.
علاوه بر آن چند حلقه چاه نیز در داخل منطقه وجود دارد كه در زمان نیاز، آب آنها به وسیله دست به آبشخورهای احداثی تخلیه شده و مورد استفاده وحوش قرار می گیرد.
زمین شناسی و خاك شناسی منطقه شیر احمد
با توجه به ساختار و شكل زمین كه عمدتا به صورت دشت همراه با تپه ماهورهای پست و بلند می باشد از نظر زمین شناسی دارای تشكیلات گسترده ای نمی باشد.
قدیمی ترین نهشته های منطقه مربوط به دوران دوم زمین شناسی می باشد كه شامل ماسه سنگ، سیلت های رسی، مارن و آهكهای خاكستری تا سبز خاكستری می باشد.
رسوبات عهد حاضر نیز شامل پادگانه های آبرفتی قدیم و جدید و مخروط افكنه ها و كفه های رسی و تپه های ماسه ای است كه در منطقه گسترش فراوان دارد.
پوشش گیاهی منطقه شیر احمد
منطقه شیر احمد از نظر رویشی بخش كوچكی از منطقه ایرانی- تورانی می باشد كه سیمای كلی رستنیهای موجود در آن با تعاریفی كه در مورد اقالیم خشك بیان شده یعنی نزولات جوی كمتر از 200 میلیمتر و تبخیر و تعرق بالا مطابقت دارد.
تمامی منطقه شیر احمد كه ارتفاعی بین ۹۱۵ تا ۱۳۸۱ متر از سطح دریا را شامل می گردد، حالت نیمه بیابانی داشته كه كمی مقدار بارندگی و طولانی بودن فصل خشك و نوسان شدید حرارتی از وجوه مشخص آن می باشد.
رستنیهای موجود در این ناحیه بیشتر تحت تاثیر عامل خاك وتوپوگرافی، اغلب گونه های شور پسند از خانواده سلمه، تره، بهمنی، غلات و گز را شامل می شود.
گونه های اراضی شنی را haloxylon و astragalaus و در اراضی شور و قلیاییseiditzia و salsola گونه های غالب را تشكیل می دهند.
تنوع و پراكنش رستنیهای منطقه زیاد و ازشاخص ترین رستنی ها می توان به درمنه اشاره كرد.
به طور كلی در این منطقه سه تیپ عمده گیاهی قابل مشاهده می باشد كه دارای ۴۷ گونه گیاهی قابل تشخیص می باشند.
تنوع جانوری پناهگاه حیات وحش شیر احمد
مهره داران منطقه اعم ازپستانداران، پرندگان و خزندگان مورد شناسایی قرارگرفته اند، ولی مطالعه در مورد سایر رده ها و راسته های بی مهره هنوز انجام نگرفته است.
الف) خزندگان
پوشش گیاهی منطقه به علت قرق چندین ساله از وضعیت مطلوبی برخوردار است كه زیستگاه مناسبی را برای انواع خزندگان فراهم آورده است.
بطوریكه هم اكنون 15 گونه از راسته سوسمارها و 11 گونه از راسته مارها در این منطقه زندگی می كنند.
ب) پرندگان
در میان مهره داران پرندگان به دلیل دارا بودن قدرت پرواز، تحرك و جابجایی در سطح وسیع، بزرگترین خانواده مهره داران را به خود اختصاص داده اند بطوریكه 502 گونه پرنده در فصول مختلف سال مشاهده شده كه در حدود 6/46 درصد مهاجر و 6/1 درصد مهاجرعبوری و بقیه بومی منطقه هستند.
از پرندگان خانواده مرغابیهای سرسبز، خوتكا، آنقوت و از خانواده حواصیلها بوتیمار، اگرت بزرگ و حواصیل خاكستری همه ساله در قسمت كال شور برای زمستان گذرانی مهاجرت می كنند.
60 گونه پرنده از خانواده های مختلف در منطقه مشاهده شده اند كه در این میان «هوبره» به عنوان یك پرنده بومی از اهمیت بالایی برخوردار است.
ج) پستانداران
پستانداران تكامل یافته ترین موجوداتی هستند كه بیشترین سازگاری را با محیط های مختلف پیدا كرده اند.
این گروه از جانوران در شرایط آب وهوایی مختلف قادر به ادامه زندگی می باشند،به خصوص اگر غذا، آب و امنیت آنها تأمین شده باشد.
منطقه شیر احمد به علت قرق چند ساله یكی از زیستگاههای بسیار خوب آهو و پرورش جبیر در ایران محسوب می شود، بطوریكه در سال 1381 بیش از 1000 رأس آهو در این منطقه سرشماری شده است.
هم اكنون در منطقه 10 گونه از راستة جوندگان و 6 گونة گوشتخوار و 3 گونه زوج سم (آهو، جبیر و گراز) شناسایی شده است.
عوامل تهدید كننده پناهگاه حیات وحش شیر احمد
با توجه به شرایط جغرافیایی و محدودیت منابع آب عمده ترین عوامل تهدید در این منطقه را می توان در موارد زیر خلاصه نمود.
۱- چرای دامهای بومی روستاهای اطراف محدوده كه با مدیریت صحیح می توان تبعات منفی ناشی از آن را با توجه به آسیب پذیری و شرایط حساس اكولوژیكی منطقه كاهش داد.
۲- شنهای روان كه با حركت خود پوشش گیاهی و به تبع آن تغذیه وحوش را تحت تأثیر قرار می دهد و با اجرای طرح تاغ كاری می توان از این روند جلوگیری نمود.
۳- از مهمترین عوامل تهدید كننده وحوش كمیاب در خارج از منطقه و طی شب یعنی زمانی كه جهت تعلیف به خارج از پناهگاه مهاجرت می نمایند شكار غیر مجاز می باشد. كه با تقویت پوشش گیاهی در منطقه می توان به این امر پایان داد.
۴- كشاورزی كه در داخل منطقه محدود به كلاته ای كوچك به نام شیر احمد می باشد كه لازم است نسبت به خرید آن اقدام فوری صورت گیرد.
اهمیت اكوتوریستی منطقه شیر احمد
در حال حاضر مدیریت پناهگاه حیات وحش شیر احمد، محدود به حفظ و حراست از این عرصه طبیعی می باشد كه برای اجرای مدیریت كاربردی در سایر زمینه ها از جمله توسعه بخش اكوتوریسم نیازمند شناخت ویژگیهای اكولوژیكی و زیست محیطی و شناسایی پتانسیلهای بالقوه در منطقه می باشیم.
تهیه طرح مدیریت جامع بهره وری می تواند قابلیتهای طبیعی منطقه را شناسایی كند و راه را جهت بهره برداری بهینه از آن هموار نماید.
پناهگاه حیات وحش شیر احمد اگرچه از نظر تنوع اكوسیستم ها غنی نیست ولی به عنوان یك عرصه كویری از ویژگیهای علمی پژوهشی و تفرجگاهی مناسبی برخوردار است.
تاكنون زون بندی مشخص وكاملی از این اكوسیستم ها به عمل نیامده ولی مطالعۀ این استعدادها و قابلیتها و سپس معرفی آنها می تواند گام مؤثری در جهت توسعة اكوتوریسم محسوب شود و باید ظرفیت منطقه را با توجه به آسیب پذیر بودن آن و نزدیكی به شهرستان سبزوار در نظر گرفت.
