تاریخچه
آسبادها از مواریث ارزشمند فرهنگی و بیانگر خلاقیت و ابتكار پیشینیان هستند. از دیرباز استفاده از نیروی باد برای به كار انداختن آسبادها معمول بوده و در كشوری مانند ایران كه اغلب ماده غذایی از تركیبات گندم بدست می آید ساخت وسیله ای برای خرد كردن گندم دارای اهمیت فراوان و نیاز مبرم مردم بوده است. این نیاز در مناطق مختلف بسته به شرایط اقلیمی به طرق مختلف برآورده می شده، وجود باد های موسمی در مناطق شرقی ایران این اهمیت را دو چندان كرده است.
در اقلیمی كه آب فراوان بود انواع آسیابهای آبی و در مناطقی كه وزش باد غالب بود، از آسباد استفاده می شده است. البته قبل از بكارگیری نیروی آب و باد، نیروی دست در آسهای دستی (دستاس) و بعد از آن آسیای ستوری (خراس یا آسیابی كه توسط چهارپایان می چرخید)، جهت خرد كردن به كار می رفت.
نخستین نوشته ای كه به آسبادها اشاره كرده است یك كتاب هندی قدیمی به نام آرتاساسترای كنتیلا (Arthasastra of Kantilya) است كه در حدود ۱۴۰۰ پیش از میلاد نوشته شده است و قسمت هایی از آن مربوط به بالا آوردن آب است.
از دیر باز آس هایی كه با قدرت چارپایان (گاو و الاغ) به حركت در می آمده و یا به وسیله دست می چرخیده است در ایران نیز وجود داشته اند. در كاوش های باستان شناسی در شهر سوخته، محوطه های زاهدان كهنه، تپه دهانه غلامان، سنگ های آسیای دستی زیادی كشف شده است.
آسبادها
در روزگار گذشته مردم شرق ایران با شكفتن نیازی كه در زندگی روزمره وجودش را احساس می كردند ثمری به بار آوردند كه جوابگوی این خواسته روزانه آنها شده و در جدال تن به تن با طبیعت پیروز گردید. با بكارگیری نیروی لایزال طبیعت، باد را به نفع خود بكار گماردند و ابتدائی ترین و مهم ترین نیاز بشر را كه تولید نان بود با ساختن و بكار انداختن آسبادها برطرف كردند.
ایران آثار تاریخی مهمی همچون تخت جمشید دارد اما آسبادهای نشتیفان خواف در دنیا استثنایی است. از شوشتر تا نشتیفان خواف آسیابهای آبی و بادی دیده می شود. آسیاب های آبی انرژی خود را از آب و سدها می گیرد اما آسبادهای نشتیفان یك تكنولوژی دو هزارساله منحصر به فرد هستند. تكنولوژی این آسبادها متعلق به دوره ساسانیان یا پیش از آن است.
آسبادها چشم گیرترین تاسیسات سنتی در خواف و نشتیفان می باشند. مردم منطقه با توجه به قدرت و شدت باد های موسمی نیاز به ایجاد آسباد را احساس كرده و این باد ها به طور قطع، انگیزه اصلی مردم مناطق شرقی ایران برای اختراع آسباد ها بوده اند.
هم اكنون فقط ۱۰۷ آسباد در روستاها و شهرهای خواف به صورت پراكنده وجود دارد كه بیشترین شمار آن در شهر نشتیفان با ۳۶ آسباد كامل است كه شش آسباد از آنها اكنون فعال است و همچنان آرد تولید می كند و بقایای شش واحد آسباد نیز در این خطه دیده میشود.
اصلی ترین منبع انرژی آسبادهای نشتیفان، باد ۱۲۰ روزه سیستان است كه نه فقط در همان ۱۲۰ روز، بلكه در تمام طول سال اثرات آن وجود دارد. ناگفته نماند كه بادهای دیگری مانند باد نیشابور نیز محرك این آسیابها هستند.
وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال از اردیبهشت تا پاییز است و منشا این بادها كه به بادكوه معروف هستند، ارتفاعات پربرف كوه بابا در هندوكش می باشند.
در دوره ای از تاریخ همه روستاهای خواف از آسباد برخوردار بودند و یكی از روستاها به نام "بیاس آباد" (یعنی روستای بدون آسباد) بدون آسباد بوده است.
علاوه بر نشتیفان، در سایر مناطق شهرستان خواف از جمله شهر خواف و سنگان، روستاهای براباد، تیزاب، خرگرد، مهراباد نیز هنوز بقایای آسبادها وجود دارد، بویژه در روستای تیزاب آسبادی وجود دارد كه نسبت به سایر آسبادهای منطقه و كشور دارای ویژگی منحصر بفرد است. ویژگی معماری آین آسبادها طوری می باشد كه از هر سه بادی كه در منطقه در حال وزش بوده می توانسته استفاده كند در صورتی كه سایر آسبادها بیشتر در هنگام وزش بادهای ۱۲۰ روزه قابل استفاده بوده اند.
ساختار آسیاب بادی
آسبادها معمولا در كنار هم و متصل به یكدیگر ساخته می شوند كه یكی از دلایل آن مقاومت در برابر بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است. چرخش این آسبادها مستلزم باد قوی، مداوم و طولانی ۱۲۰ روزه سیستان است كه مناطقی از استان های خراسان به ویژه خواف تا نهبندان را در بر می گیرد.
بنای آسبادها از ساده ترین مصالح موجود، یعنی از خشت، گل و چوب ساخته شده و ساختمان آن از دو طبقه اصلی تشكیل شده است. نكته جالب در معماری آسباد، قرار گرفتن درب ورودی آسباد، پشت به باد است.
طبقه همكف آسباد سالن اصلی آن است كه محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدور آسیاب است و كار اصلی آسیاب غلات در آنجا انجام می گیرد. این طبقه را برخلاف جهت حركت باد ساخته اند تا هنگام وزش باد، مشكلی برای ادامه فعالیت نداشته باشد. از این طبقه به عنوان انبار غلات نیز استفاده می شود.
پره های آسیاب از چوب ساخته شده اند كه در قسمت فوقانی قرار دارند و سبك هستند تا به راحتی حركت كرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حركت درآورند. (در آسباد خوانشرف نهبندان برای پره ها از شاخه های نخل استفاده شده است.)
آسیابهای بادی نشتیفان برخلاف آسیابهای بادی كه معمول است، پره های دایره ای ندارند و چرخش آنها به‌صورت دایره ای حول مركز خود نیست.
آسیاب های بادی نشتیفان به شكل ایستاده ابداع و ساخته شده و پره های آن به‌صورت عمودی حول محوری استوانه ای شكل و چوبی با ساختاری ساده به طبقه زیرین و روی سنگ های آسیاب متصل است.
در حفره ای كه زیر سنگ ها وجود دارد، دستگاهی خیلی قدیمی و ابتدایی است كه بر اساس كار اهرم می تواند به جای ترمز، سنگ ها را به هنگام لزوم از حركت بازدارد.
در آسبادها ابزاری به نام «تخت وحشت» وجود دارد كه از پایین و از داخل آسیاب حركت سنگ ها را كند می كند، پس از آن بلافاصله چرخ و پر را در بالا با اهرم دیگری به نام «نی باد» كاملا مهار كرده و كار تعطیل می شود.
محور و چرخ پر در حفره ای به نام «كلوسی» با «خرپل» ارتباط یافته و میله ای خراطی شده با نام «قلندرك» حركت محور را در داخل كلوسی آسان می كند.
بی نظمی باد، خللی در كار آسیاب به وجود نمی آورد و كار به آرامی پیش می رود.
در آسبادهای نشتیفان یك جوال گندم ۳۰ تا ۴۰ منی (كیسه گندم ۱۵۰كیلویی) در پرخو (مخزن گندم) ریخته می شود و تا آرد شدن گندم نیازی نیست آسیابان، آسیاب بادی را كنترل كند. اگر باد بوزد آسیاب كارش را انجام می دهد.
كار آسبادهای نشتیفان فقط با عدم وزش باد مختل می شود. برعكس آن، هرچه باد بیشتر و تندتر بوزد آسبادها نیز سریع تر حركت می كنند.
جالب این است كه سیستم طراحی آسبادها در عین سادگی، كارایی فوق العاده‌ای دارد و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به كار می گیرد. این آسبادهای طبیعی هیچ گونه آلودگی برای طبیعت ایجاد نكرده و هیچ آسیبی به چرخه طبیعت وارد نمی كنند.
در نشتیفان در فصول كم باد از رودخانه های جنوب نشتیفان كه در این زمان از جریان آب برخوردار بودند، جهت به كارگیری آسیاب های آبی استفاده می شد. بقایای آسیاب های آبی در نشتیفان قابل رویت است.
اهمیت اقتصادی
وجود آسبادها نقش اساسی در زندگی و معیشت مردم نشتیفان برجای گذاشته است. در روزگارانی كه هیچ نیروی خاصی برای رفع نیازهای بشر وجود نداشت، مهار باد و استفاده از آن جهت آرد نمودن گندم سبب افزایش كارایی نشتیفان و اقتصاد آن شده بود.
سخنی در مورد خواف
خواف با حدود ۴۰۰ اثر تاریخی در ۲۷۰ كیلومتری جنوب شرق مشهد در خراسان رضوی قرار دارد. خواف و نشتیفان به خاطر نزدیكی به خط مرزی كشور از اهمیت تاریخی برخوردار بوده اند. اگر به معماری دوره باستان و روایت های آن علاقه دارید، خواف و نشتیفان مقاصد بسیار مناسبی برای شما هستند.
قصه عامیانه در مورد ریشه نام نّشتیفان این است كه عبارت نشتیفان تركیبی است از دو كلمه «نش» كه بومی واژه «نیش» كنایه از نیش كژدم است كه به وفور در نواحی گرم و خشك به خصوص نشتیفان یافت می شود و «تیفان» كه بومی شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است كه در تمام ایام سال این منطقه را به لحاظ موقعیت جغرافیایی ممتاز گردانده و ساكنین آن را چندین هزار سال است كه به فكر تأسیس آسیاب بادی های معروف آن برای بهره برداری از این جریانات جوی انداخته است.
