حمام حاجی رئیس از ابنیه ارزشمند تاریخی شهرستان تربت حیدریه است كه بر اساس نوشته حك شده بر روی سر در ورودی به سال ۱۲۷۲ ه.ش به همت حاج سید محمد رئیس التجار (حاجی رئیس) جهت باقیات الصالحات بنا گردید.
این بنا از حمامهای معتبر شهر، از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده است كه در سفر نامه ها نیز به آن اشاره شده است و از زمان احداث تاحدود سالهای ۷۶-۱۳۷۷ مردم شهر همچنان از آن استفاده میكردند. موقعیت قرارگیری آن در بافت قدیمی شهر كه در مركز ثقل بازار های سنتی واقع شده بر اهمیت آن افزوده است.
ویژگیهای معماری بنا
حمام از دو قسمت مردانه و زنانه تشكیل شده و شامل فضاهای ورودی, رختكن (سربینه) میاندر, گرمخانه, مخازن آب گرم و سرد, گلخن (آتش خانه) می باشد. در سر در ورودی حمام كاشی های لاجوردی منقوش به گل و بوته, نقاشی و تاریخ ساخت حمام خودنمایی می كند. از ویژگیهای جالب قسمت رختكن, هشت ستون سنگی مزین به نقاشی های زیبا است كه سقف گنبدی شكل و سرسرا را بر روی خود تحمل می كند.
حمام حاجی رئیس با وسعتی معادل ده هزار و ده متر در برگیرنده یك حمام مردانه و یك حمام زنانه است. حمام مردانه كه بخش اصلی را شامل می شود از وسعت بیشتری برخوردار بوده و كلیه فضاهای موجود در یك حمام سنتی مانند ورودی، سربینه، میاندر، گرمخانه، خزینه و حتی چهارحوض (دریاچه) و تونخانه را دارا می باشد.
ورودی حمام در راستای خیابان روحبخش قرار گرفته و با دربی چوبی و طاقی هلالی كه حاشیه آن با قابچه های آجری و كاشی های هفت رنگ با تصویر سربازان قاجاری مزین گردیده است به راحتی قابل شناسایی است.
سربینه حمام با پلان مستطیل شكل و وسعت تقریبی ۲۳۰ متر با هشت ستون سنگی كه بر پای دارنده گنبد مركزی و پوشش های گنبدی چهار بخشی پیرامون آن است، اولین فضای اصلی حمام را شامل می گردد.
گرمخانه حمام در ضلع غربی سربینه پس از میاندر و فضاهای جانبی آن قرار دارد، وسعت آن معادل ۱۸۰ متر بوده و چهار ستون سنگی در مركز همانند ستونهای سربینه پوشش دهنده این بخش می باشند.
خزینه با وسعتی حدود نود متر در ضلع غربی گرمخانه قرار داشته است. در حال حاضر آثار نیم ستونها و طاقهای هلالی در ضلع غربی گرمخانه نشان از ارتباط این دو قسمت دارد.
چهار حوض فضایی است واقع در ضلع جنوبی گرمخانه به مساحت نود متر و حوض یا استخری وسیع به عمق یك متر و نیم در وسط و دو سكوی دو متری در پیرامون كه مكانی مناسب جهت تفریح و استحمام در فصل تابستان بوده است.
حمام زنانه نیز در ضلع غربی حمام قرارداشته و با وسعتی بسیار كمتر حدود دویست متر، كلیه فضاهای حمام مردانه به جز چهارحوض را در مقیاس كوچكتر و به صورت بسیار ساده دارا است.
ویژ گیهای شاخص بنا
حمام حاجی رئیس یكی از نادرترین نمونه های حمام های سنتی در شهرستان است كه علیرغم آسیب های بسیاری كه بر كالبد و سیمای آن وارد شده است پس از اقدامات مرمتی و حفاظتی می تواند به مكان فرهنگی تاریخی ویژه ای كه پاسخگوی بخش وسیعی از نیاز های شهرستان باشد بدل گردد. این حمام هم اكنون آخرین مراحل مرمت را میگذراند.
موقعیت بنا در بافت شهری
حمام حاجی رئیس در محدوده جنوب غربی بافت تاریخی شهر و در مركزیت بازار های سنگ فرش و رباط واقع شده است. این حمام در مجاورت بناهای تاریخی شهر از جمله كاروانسراهای لاری و امینی قرار داشته و در گذشته رباط شیروانی نیز متصل به ضلع جنوبی آن بوده كه متاسفانه تخریب شده است.
