قطب الدین حیدر، سرسلسلهٔ طریقت حیدریه،از عارفان مشهور اواخر قرن ششم و اوائل قرن هفتم است كه از تركستان به زاوه مهاجرت كرده و همانجا درگذشت و دفن گردید. شهر زاوه به حرمت او به تدریج تربت قطب الدین حیدر و سپس تربت حیدری نام گرفت و سرانجام به تربت حیدریه معروف شد.
قطب الدین حیدر (متوفی بسال ۶۱۸ ه.ق.) تك فرزند تیمور فرزند ابوبكر فرزند سلطانشاه سالوری از شاهزادگان ازبك و از تبار خاقان ترك بوده است. وی مجذوب شیخ ابوالقاسم از عارفان نامی آن دوران گردید كه در زاوه سكونت داشت و به هوای شیخ راهی این دیار شد.
قطب الدین حیدر را مردی صاحب باطن، مجذوب مطلق و اهل ریاضت و كرامت توصیف كرده اند.
مقبره قطب الدین حیدر مشتمل بر ایوانی مرتفع, ورودی و محوطه زیر گنبد است. این مزار كه در اصل از بناهای دوره تیموری است با گنبد دو جداره بر طاق نماهای شانزده گانه مستقر شده است.
این بنا در دوره شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۳ هجری، به همت خواجه سلطان محمود تربتی حاكم تربت، با مصالح سنگ و گچ، بسیار مستحكم مرمت و بازسازی شده است.
پوشش زیرین سقف در فضای داخلی مزین به تقوش هندسی بسیار ممتاز است كه به خط كوفی لا اله الا الله و محمد رسول الله و اسامی تعدادی از عرفا بر آن حكاكی گردیده است.
ضریح چوبی شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و دارای تاریخ ۹۸۷ هجری قمری است. در امتداد فضای ورودی نیز محرابی از گچبریهای زیبا تعبیه شده است.
در جانب باختری گنبد خانه آرامگاه، مسجدی با ایوان آجری بلند به عرض ۱۸ متر و یك قوس تیزه دار در وسط قرار دارد، بر روی جرزهای پهن ایوان، روی هم، در پنج طبقه ، پنج طاق نما ایجاد شده است. در امتداد جایگاه مستطیل شكل كتیبه بالای سردر، دو قاب مربع نیز بر بالای آخرین طاق نما جاسازی شده است.
در ایوان، كتیبه ای سنگی به خط «محمد یوسف الحسینی» دیده می شود. براساس این كتیبه، مسجد مزبور در سال ۱۰۴۵ هـ.ق. و در زمان شاه عباس اول نیز مرمت شده در این مجموعه، حوض خانه زیبایی قرار دارد كه به شدت آسیب دیده است.
صحن كوچك مجموعه دارای چند حجره دو طبقه است. تاریخ بنای مجموعه به ویژه گنبدخانه آنرا دست كم باید به قرن نهم هجری عقب برد.
در قسمت دیگر این مجموعه كاروانسرایی است متعلق به دوره قاجار كه هر دو بناهای ذكر شده (مسجد و كاروانسرا) سالها بعد از ساخت مزار قطب الدین حیدر ساخته شده و دلیل این توسعه میدانی، خیل عظیم زائران ومشتاقان این عارف بوده است.
در حال حاضر اداره میراث فرهنگی شهرستان تربت حیدریه با استقرار در این مكان، از آن به عنوان ساختمان اداری بهره می گیرد و با انجام یك سری اقدامات امنیتی، كاروانسرای موجود را به موزه ای كوچك برای گردآوری گنجینه های فرهنگی، تاریخی و باستانی تبدیل كرده است.
معماری استادانه با تخیل مینیاتوری تیموریان، دقت و ظرافت و بلند پروازی هنر دوره صفویه و بالاخره توجه حاكمان قاجار در حفظ، احیا و توسعه این مجموعه به هم پیوسته، بسیار جالب توجه است.
مزار و مسجد قطب الدین حیدر مربوط به دوره تیموریان – دوره صفوی است و در تربت حیدریه، مركز شهر ، واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۵ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه ای از تربت حیدریه
مورخین عرب فتح این شهر را توسط اعراب به سال ۳۰ هجری توسط عبدالله بن عامر، در زمان خلیفه سوم ثبت كرده اند. همچنین بنا به گزارش جوینی این شهر، یكی از شهرهای معمور و آبادان خراسان قدیم در زمان ورود مغولان بوده است. مردمان زاوه (تربت حیدریه كنونی) نخستین قربانیان حمله مغولها به ایران بودند. زاوه در حمله مغولان به سال ۶۱۷ قمری، مانند سایر شهرهای این دیار ویران شد و پس از آن نیز صحنه ناملایمات سیاسی و هجوم اقوام بیگانه بوده است. مقاومت دلیرانه مردم این خطّه در برابر هجوم بیگانه (از حمله ازبكها در اوایل قرن نهم هجری تا یورش نیروهای روس و انگلیس و آلمان در جنگ دوم جهانی) در جای جای كتب تاریخی مشهود است.
