مهمترین شاخص تاریخی شهر تایباد ایوانی است رفیع مزین به كاشی كاری و كتیبه های زیبا كه امروزه در كنار گورستان قدیمی شهر در خیابان مولانای غربی واقع است و مؤید ارادت و توجه به شخصیت عرفانی مولانا زین الدین ابوبكر تایبادی است. وی از مشایخ صوفیه و ازجمله عرفای سده هشتم هجری است. مدفن مولانا زین الدین در میان محوطه این مجموعه تاریخی قرار دارد. در مجاورت آن مسجد و ایوانی زیبا همراه با دو حجره دو طرفه در طرفین، با فضای داخلی به صورت شاه نشین صلابت خاصی را به این مكان تاریخی داده است.
از ویژگی های مهم این بنا كتیبهٔ آجری بر زمینه كاشی فیروزه‌ای ایوان به خط ثلث به قلم جلال الدین محمدبن جعفر است. معماری بنا در سال ۸۴۸ ه. ق. به پایان رسیده و بانی آن «پیر احمد خوافی» وزیر با درایت شاهرخ تیموری بوده‌است.
در سال ۱۰۳۰ هـ .ق شخصی به نام خواجه درویش، محجری را پیرامون قبر كشیده و لوحی نیز تقدیم مزار نمود. دو لوح خاكستری یكی بر روی قبر و دیگری در بالاسر آن به صورت افراشته وجود دارد.
بر روی سنگ مزار وی به قلم زیبای نستعلیق این عبارت دیده می شود (كل شی هالك الا وجهه، هذا مرقد مرحوم قطب الاقطاب مولانا، شیخ زین الدین ابابكر بن شیخ علی بن شیخ ابوبكربن شیخ احمدبن شیخ «محمد بن» شیخ محمودبن شیخ سهیل تایبادی وفات یوم پنجشنبه سلخ محرم ۷۹۱ ). بر روی سنگ قبر افراشته این عارف چنین نگاشته شده:
سنه احدی و تسعین بود تاریخ گذشته هفتصد از سلخ محرم
شـده نصف النهار از پنـج شنبه كه روح پاك مولانای اعظم
سوی خلد برین رفتند و ملایك همه گفتند از جان « خیرمقدم »
در مجاورت آرامگاه، مسجد یا گنبد خانه، ایوانی زیبا با طاق آهنگ، و دو حجره دو اشكوبه در طرفین به پاس حرمت آن صوفی زاهد ساخته شده است. فضای اصلی بنا با ابعاد 50/17 * 50/16 مترمربع شامل فضا هایی محدود تر بصورت شاه نشین هایی است كه پوشش آنها بصورت نیم گنبدی همراه با گوشه سازی و مقرنس كاری است. بر فراز آن پوششی گنبدی، زیبایی خاصی به معماری این مكان داده است.
كتیبه ها
كتیبه ایوان بنا به خط ثلث، از جمله نفایس هنری است كه شامل یازده آیه اول از سوره مباركه «كهف» است و كاتب آن «جلال الدین بن محمد بن جعفر» می باشد. همچنین در بخش فوقانی این كتیبه عبارت «الملك لله » به خط كوفی تكرار شده است.
علاوه بر آن كتیبه ای دیگر به خط ثلث، پیرامون كمرگاه ایوان را دور می زند كه حاوی عباراتی تاریخی در باره زمینه بنیان این بنای رفیع است. در بالای كتیبه عبارت «الملك لله» نیز به خط كوفی نقش بسته است.
فضای زیر گنبد با عناصر تزئینی و كاربندی آراسته شده و ازاره های آن به شیوه گره سازی با تلفیق سنگ و كاشی معرق آذین بخش این قسمت گردیده و بعد ها ازاره، محلی برای ثبت یادگاری های هایی در طول زمان گشته كه بعضی از آنها به رجال مشهور آن دوره و قرون پس از آن تعلق دارد. همچنین درب چوبی نصب شده در بنا از ارزش تاریخی بسیاری برخوردار است كه بر روی آن كتیبه ای بسیار زیبا به خط ثلث حاوی عبارت «مفتاح الجنه، لااله الا الله، محمد رسول الله» به چشم می خورد.
نمای بیرونی بنا شامل تزئینات كاشی كاری و آجر كاری های ظریفی است كه با خطوط معقلی، موتیف ها، نقوش اسلیمی و خطایی آراسته شده است. علاوه بر آن اطراف صحن مزار، مشتمل بر ایوانچه هایی است كه فضای خاصی را برای این مكان فراهم آورده است. به استناد كتیبه موجود، ساخت بنای مزار مولانا در سال ۸۴۸ هـ .ق مقارن با زمامداری شاهرخ پسر تیمور به اتمام رسیده و بانی آن «غیاث الدین پیر احمد خوافی» وزیر با درایت وی بوده است.
یادگاریهای مزار مولانا زین الدین ابوبكر تایبادی
بنای ارزشمند مسجد مزارمولانا و یادگاری ها و دست نوشته ها حكایت ازارادت و توجه تعداد زیادی از شخصیت ها و مردم به جناب مولانا زین الدین ابوبكر بوده است و خود گویای مقام والای این عالم ربانی می باشد.
یادگاری ها و دست نوشته های مزار مولانا بیانگر بعضی وقایع مهم تاریخی و رفت و آمد شخصیت ها، رجال و افراد بین شهرهای مهم خراسان (هرات، مشهد مقدس و نیشابور) است. با مطالعه یادگاری ها و دست نوشته های مزار مولانا می توان به اعتقادات صاحبان دست نوشته ها و نویسنده آن پی برد. این اشخاص پس از حضور بر سر مزار این عالم ربانی و قرار گرفتن در این فضای معنوی و مشاهده بنای زیبای مسجد و ایوان رفیع آن كه سر بر آسمان می ساید نتوانسته اند بر احساسات خود غلبه كنند و به همین جهت هر یك به نوعی مكنونات قلبی خود را حتی بصورت یك یادگاری از حضوری بیاد ماندنی بر ازاره این مسجد ثبت كرده اند كه در قالب آیه ای از قرآن كریم، احادیث نبوی یا كلامی از بزرگان بصورت شعر یا نثر بیان شده اند.
بطور كلی مضمون دست نوشته ها را می توان به دو دسته اطلاع رسانی تاریخی و یادگاری تقسیم كرد. الف - اطلاع رسانی: تعدادی از این دست نوشته ها نشان از حضور نویسنده یادگاری و اشاره به پاره ای از رخدادها و اتفاقات و وقایع تاریخی مربوط به زمان خود دارد. ب - یادگاری: هدف از نگارش این دست نوشته ها صرفاً گذاشتن یادگاری بر این مزار بوده است چه بصورت فقط یك نام و تاریخ چه با مضامین زیبا و اشعاری كه بیان احساسات به انواع مختلف در آنها وجود دارد..
سایر بناهای مجموعه
در ابتدای ورود به مجموعه آب انباری وجود دارد كه ساختار معماری آن بدون پاشیر است و با رشته پلكانی مستقیماً به داخل مخزن منتتهی می شود. بنایی كه در میانه گورستان مجاور این مكان دیده میشود نیز منسوب به آرامگاه شیخ علی، پدر زین الدین ابوبكر است.
