ابوالقاسم فردوسی توسی (زادهٔ ۳۱۹ خورشیدی، ۳۲۹ هجری قمری - درگذشتهٔ پیش از ۳۹۷ خورشیدی، ۴۱۱ هجری قمری در توس خراسان)، سخن سرای ایرانی و سرایندهٔ شاهنامه حماسهٔ ملی ایران است. فردوسی را بزرگترین سرایندهٔ پارسی گو دانسته اند. فردوسی از همان ابتدای كار كه به كسب علم و دانش پرداخت، به خواندن داستان هم علاقمند شد و مخصوصاً به تاریخ و اطلاعات مربوط به گذشته ایران عشق می ورزید.
همین علاقه به داستانهای كهن بود كه او را به فكر به نظم در آوردن شاهنامه انداخت.
چنان كه از گفته خود او در شاهنامه بر می آید، مدتها در جستجوی این كتاب بوده است و پس از یافتن دستمایه ی اصلی داستانهای شاهنامه، نزدیك به سی سال از بهترین ایام زندگی خود را وقف این كار كرد.
او خود می گوبد:
بسی رنج بردم بدین سال سی
عجم زنده كردم بدین پارسی
پی افكندم از نظم كاخی بلند
كه از باد و باران نیابد گزند
بناهای آباد گردد خراب
ز باران و از تابش آفتاب
فردوسی در سال ۳۷۰ یا ۳۷۱ به نظم در آوردن شاهنامه را آغاز كرد و در اوایل این كار هم خود فردوسی ثروت و دارایی قابل توجهی داشت و هم بعضی از بزرگان خراسان كه به تاریخ باستان ایران علاقه داشتند او را یاری می كردند ولی به مرور زمان و پس از گذشت سالها، در حالی كه فردوسی بیشتر شاهنامه را سروده بود دچار فقر و تنگدستی شد.
فردوسی در شاهنامه از دودمان‌های پادشاهی پیشدادیان و كیانیان و اشكانیان و ساسانیان نام برده است. سروده های دیگری نیز به فردوسی نسبت داده شده كه بیشتر بی پایه دانسته اند. شناخته شده ترین آنها مثنوی یوسف و زلیخا و گرشاسب نامه و هجو نامه‌ای در نكوهش سلطان محمود است.
سروده های فردوسی نه تنها در ایران، بلكه در بسیاری از كشورهای دیگر مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته است؛ و در دانشگاه های شناخته شدهٔ دنیا مانند دانشگاه كمبریج انگلستان و دیگر دانشگاه های اروپایی و آمریكایی مورد مطالعه قرار گرفته است و تازه ترین پژوهش ها دربارهٔ شاهنامه در مركز مطالعات خاورمیانه و اسلامی دانشگاه كمبریج منتشر شده است. در میانهٔ نوروز ۱۳۸۵ برگردان تازه‌ای از شاهنامه به زبان انگلیسی در آمریكا منتشر شد. دیك دیویس (پروفسور زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اوهایوی آمریكا و عضو انجمن سلطنتی ادبیات) پدیدآورندهٔ این نسخه جدید است و با ارائهٔ این برگردان نوین، نوروز ایرانی را جشن گرفت.
فردوسی سخن سرایی وطن پرست و در میهن خواهی استوار بود. این باور پایدار او از جای جای شاهنامه و به ویژه از شور فردوسی در ستایش ایران و نژاد ایرانی به خوبی آشكار است. او از تاریخ نیاكان خود و داستان ها و افسانهٔ شاهان و تاریخ ایران آگاهی و یا به دانستن آن شوق و دلبستگی فراوان داشت و تربیت خانوادگی او نیز وی را بر این می داشت؛ به همین سبب است كه به این كار سترگ دست زد و تا هنگامی كه گرفتار فقر و تهیدستی نگشت، یعنی مال و ثروت نیاكانی را بر سر كار شاهنامه نگذاشت، به دربار شاهان و جایزه های ایشان چشم نداشت. فردوسی در سرودن شاهنامه، گذشته از انگیزهٔ وطن خواهی و باورهای میهنی، كم و بیش پشتیبانانی داشته است. او خود از چند تن به نام یاد كرده است كه ایشان به گونه ای در برانگیختن و یاری او كوشیده اند. یكی از آنان كه بیش از همه مورد ستایش اوست، یكی از بزرگان و فرمانروایان آن روزگار است كه فردوسی ویژگی هایش را بر می شمارد، اما آشكارا نامی از او به میان نمی آورد.
به گفتهٔ «نولدكه» دانشمند آلمانی، فردوسی هیچ تعصب مذهبی نداشته است. برای نمونه فردوسی در مورد افسانه ای كه از باورهای اسلامی گرفته شده و در بارهٔ زیارت اسكندر از كعبه است، می‌گوید: خدای زمین و زمان نیاز به جا و مكان ندارد؛ و نیز می گوید كه برای پیشینیان ما «آتش» تنها برای نشان كردن سمت نیایش بود، همان گونه كه برای تازیان «سنگ» سمت پرستش است.
به نظر فروغی از ویژگی های فردوسی پاكی زبان و عفت اوست. در تمام شاهنامه یك واژه و یا یك عبارت مستهجن دیده نمی‌شود و پیداست كه فردوسی بر خلاف بسیاری از شاعران از آلوده كردن خود به هزل و زشتی ها برحذر بوده است و هر جا كه به فراخور داستان سرایی مطلب شرم آمیزی می بایست نقل كند بهترین و نازكترین عبارت ها را برای آن یافته است. عفت خواهی فردوسی به اندازه‌ای است كه در داستانهایی هم كه به فراخور طبیعت بشری بی اختیار رخ می دهد، نمی‌پسندد كه پهلوانان او گرفتار نفس شده و از حدود مشروع فراتر رفته باشند. فردوسی مردی است بسیار اخلاقی، با نظر بلند و قلبی نازك و حسی لطیف، ذوق سلیم و طبع حكیم؛ همواره از رویدادها هوشیار می شود و خواننده را رهنمون می سازد كه كار بد میوهٔ بد می دهد و راه كج انسان را به آرمان نمی رساند.
هیچ كس به اندازهٔ فردوسی باورمند به خرد و دانش نبوده و تشویق به اندوختن دانش و هنر ننموده است. فردوسی چون خیام در اشعارش به كوتاهی زندگانی افسوس می خورد و بیان حیرانی می كند كه انسان برای چه آمده است و كجا می رود و پس از این زندگی چه خواهد شد.
فردوسی برای شناسایی خرد و اینكه خرد چیست و با چه وسیله ای میتوان آن را دریافت و از آن سود جست و چه دگرگونی هایی ممكن است در وضع تن و روح انسان موجب خرد شود ویژگی هایی چند برای خرد و خردمند بر می شمارد:
نخستین نشان خرد آن بود كه از بد همه ساله ترسان بود
بداند تن خویش را در نهان به چشم خرد جست راز جهان
خرد افسر شهریاران بود همان زیور نامداران بود
بداند بد و نیك مرد خرد بكوشد به داد و بپیچد ز بد
خداوند هوش و زمان و مكان خرد پروراند همی با روان
خصوصیات معماری بنا
ساختمان كنونی آرامگاه در سال ۱۳۱۳ همزمان با آیین های هزاره فردوسی گشایش یافت. آرامگاه كه به شكل بناهای پرسپولیس و مقبره كوروش در پاسارگاد ساخته شده است از سه قسمت تشكیل شده كه اولین بخش آن، میانی ترین بخش است و از سنگ قبری از جنس مرمر به ابعاد ۱٫۵×۱ متر و حدود نیم متر ارتفاع تشكیل شده است كه در مركز در سكوی مرمری قرار گرفته است. بخش دوم شامل تالاری مربع شكل است كه از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با كاشی تزئین گشته است و چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه این تالار موجود است و تصویر مردی بالدار در بالای ضلع جنوبی بنای اصلی شكل گرفته كه ویژگی های پرسپولیس را بخاطر می‌آورد و سومین بخش محوطه پلكانی پوشیده از سنگ مرمر است كه اتاق روی آن قرار گرفته است و تعداد زیادی از اشعار فردوسی روی دیوار آن حك گشته است كه حسین حجار باشی زنجانی سنگتراشی سنگ های بنا و قبر را انجام داده است و سنگ نوشته های آرامگاه را كه به خط نستعلیق و از اشعار فردوسی می باشد از آثار طاهرزاده است. طراحی معماری آن اثر مهندس هوشنگ سیحون است.
چنانكه مشهور است، پیكر فردوسی را به دلیل مسائل دینی به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزدیك به دروازهٔ شرقی رزان به خاك سپردند. خاك جای او زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنكه بارها آن را با خاك یكسان میكردند از نو احیا می شد. بعد از جنگ جهانی اول كه شور و احساسات ملی در ایران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسی از فردوسی و لزوم بنای شایسته ای بر سر خاك او مطرح گردید. ملك‌الشعرا بهار كه طوس را زیارت كرده و تنها سكویی بی سقف و دیواری به جای بنای آصف الدوله یافته بود، در ۱۲۹۹ در هفته نامهٔ نوبهار خود مقاله ای در لزوم بنای آرامگاه نوشت. پس از تأسیس انجمن آثار ملی در سال ۱۳۰۱، به همت محمدعلی فروغی رئیس انجمن كوشش هایی برای ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نیت این بود كه آرامگاه شاعر بزرگ ملی با هزینهٔ مردم و نه از بودجهٔ دولت ساخته شود، در ۱۳۰۴ با نشر بیانیه ای از مردم خواستند كه اعاناتی برای این منظور به حساب انجمن پرداخت نمایند.
در اردبهشت سال ۱۳۰۵ كیخسرو شاهرخ كه نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود، ماموریت یافت به همراه گروهی از طرف انجمن برای تعیین محل دقیق خاكسپاری فردوسی از تهران به شهر طوس سفر كند. پس از جستجو در باغ حاج میرزا علی قائم مقام نایب التولیه، تختگاهی یافتند كه طولش شش متر و عرضش پنج متر بود و آن همان مدفن فردوسی بود. آندره گدار رئیس اداره باستان شناسی آن زمان، مقبره را به شكل اهرام مصر طراحی كرد و ساخت این طرح در مراحل اولیه پیش رفته بود كه با مخالفت ذكاء الملك فروغی این طرح تخریب شد تا به جای آن مقبره ای به سبك ایرانی هخامنشی ساخته شود. طراحی این مقبره بر عهده حسین لرزاده گذاشته شد. سپس اشعار كتیبه ها به خط استاد عمادالكتاب نوشته شد و پس از آن بر سنگهای نما انتقال داده شد. ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۱۱ آغاز و در مدت ۱۸ ماه به پایان رسید و برای جشن هزاره فردوسی در سال ۱۳۱۳ آماده شد. برای تأمین كسری هزینه ۱۶۰هزار برگ بلیت بخت آزمایی ده ریالی چاپ و از طریق شعبه های بانك ملی ایران توزیع شده بود.
مساحت ساختمان ۹۴۵ متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حك كردند. اما از آنجا كه در طراحی بنا محاسبات فنی دقیق لازم به عمل نیامده بود، بویژه به سبب عدم محاسبهٔ مقاومت خاك و مصالح پی، ساختمان آرامگاه از همان سال های نخست شروع به جذب رطوبت و نشست كرد. تعمیرات و مراقبت های سی ساله هم كارگر نیفتاد، و ناچار لزوم تجدید بنای آرامگاه مطرح شد. به دستور انجمن آثار ملی در سال ۱۳۴۳ بازسازی بنا با نظارت مهندس هوشنگ سیحون در سال ۱۳۴۷ به انجام رسید.
بنای پیشین دارای نمای بیرونی شبیه بنای فعلی بود، اما داخل آن كوچكتر و كم عمق تر و دارای دو ورودی كم عرض شرقی و غربی بود. بنای كنونی، كه سعی شده در ظاهر كاملاً شبیه بنای پیشین باشد دارای نهصد متر سطح زیربنا و ساخته شده از بتون و سنگ و كاشی است. بخش فوقانی بنا، كه در اجرای اولیه توپر بود این بار میان تهی ساخته شد. سقف داخلی آن هم با كاشی كاری معرق و متأثر از عناصر تزیینی دورهٔ هخامنشی و عصر فردوسی روكاری شد. دیوارهای آن هم تماماً با سنگهایی از منطقهٔ توس نماسازی شد. هیأت كلی بنا آرامگاه كوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعی می كند.
اینك باغ آرامگاه كه حدود شش هكتار مساحت، و یك موزه و كتابخانه دارد، سالانه بیش از یك میلیون زائر و شیفتهٔ فردوسی را می پذیرد. موزه در گذشته، چایخانه سنتی و مكانی برای استراحت بازدیدكنندگان بود ولی بعدها در سال ۱۳۶۱ با كشف آثار باستانی در شهر قدیم توس و همچنین اهدای اشیای تاریخی توسط افراد مختلف به موزه مبدل گشت. با این همه فضلای اهل ادب ایران این مجموعه را درخور شأن رفیع فردوسی نمی‌دانند و در صدد توسعه و آبادی آنند.
موقعیت مكانی:
مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در ۲۰ كیلومتری شمال غربی شهر مشهد، در مسیری منشعب از راه عمومی مشهد به كلات نادری، نزدیك به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد. روستای پاژ زادگاه فردوسی كه امروزه فاز نامیده می شود در ۲۸ كیلومتری شرق آرامگاه فردوسی قرار دارد.
خاطره ای زیبا از ۲۵ اردیبهشت روز بزرگداشت فردوسی
بازدید علمی از آرامگاه حكیم ابولقاسم فردوسی به مناسبت بزرگداشت ایشان با حضور استاد گرامی جناب آقای دكتر محمد محمدی در روز ۲۵ اردیبهشت ماه ۹۷ توسط انجمن علمی دانشجویی روانشناسی با همكاری واحد فرهنگی موسسه آموزش عآلی حكیم طوس رقم زده شد.
برنامه های این روز شامل آشنایی با زندگی ابولقاسم فردوسی ، شعر خوانی بر مزار این شاعر بزرگ و تحلیل داستانهای شاهنامه با كمك سنگ تراشیده های دیواری شركت در نقالی ، بازدید از موزه و تپه های باستانی و زور خانه و آرامگاه ابدی مهدی اخوان ثالث و معرفی این شاعر بارائه یكی از دانشجویان پایان یافت.
كه در این قسمت به خاطره و گزارش نویسی چندی از دانشجویان از این روز مهم خواهیم پرداخت.