مسجد جامع سرایان از بناهای تاریخی است كه در آن كتیبه ای برای معرفی بنا وجود ندارد. لذا بانی و زمان دقیق ساخت مسجد مشخص نیست. اما با توجه به سبك معماری بنا می توان گفت به احتمال زیاد این بنا در دوران صفویه احداث شده است. زیرا شهر سرایان در دوران صفویه از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است. بسیاری از آثار تاریخی سرایان اعم از كاروانسرا، آب انبار و حمام در دوره صفویه احداث شده اند. به همین دلیل دور از ذهن نیست كه چنین مسجد باشكوهی نیز یادگار همان دوران باشد.
معماری مسجد
مسجد جامع سرایان دارای یك ایوان با دو گنبد خانه در طرفین آن است. طاق جناغی ایوان با كمك تویزه و گنبد پوشش یافته است. در طرفین ایوان طاق نماهایی در دو طبقه قرار دارد. در هر یك از طاق های پایینی دری تعیه شده كه به فضای كنبد خانه راه دارد. قوس طاق نماهای فوقانی از نوع هلالی بوده و به فضای پشت بام راه دارند. ایوان اصلی بنا از نظر معماری و تزئینات مهمترین بخش محسوب می شود. تزئینات بكار رفته در ایوان عبارتند از: مقرنس كاری های انتهای ایوان، رسمی بندی های زیر گنبد، رنگ آمیزی تویزه ها با رنگ اخرایی، آجر كاری به شیوه خفته-راسته در نمای ایوان و تزئینات محراب كه عبارتند از: تزئینات مقرنس كاری، گچبری با طرح های اسلیمی و سوره مباركه حمد كه دو بار در حاشیه طاق محراب به خط نستعلیق و تلفیق طرح های اسلیمی اجرا شده است. مهمترین بخش تزئینات مسجد جامع در ایوان و محراب مسجد اجرا شده است. این مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است. شبستان زمستانی سرپوشیده و دارای چندین رواق است. شبستان تابستانی دارای ایوانی مرتفع با تزئینات زیبا و تماشایی است. رواق‌های شبستان زمستانی بر روی ستون‌های مستحكمی احداث شده بودند اما در اثر زلزله بخش عمده شبستان زمستانی تخریب شد و به همت اهالی شهر دوباره بازسازی شد. همانطور كه گفته شد در ایوان شبستان تابستانی محرابی تعبیه شده كه پیرامون آن گچبریهای بسیار زیبایی وجود دارد.
منبر تاریخی مسجد
منبر قدیمی مسجد جامع سرایان هم اكنون در محفظه ای شیشه‌ای در ایوان مسجد نگهداری می شود. این منبر چوبی بسیار ارزشمند در فهرست میراث منقول كشور به ثبت رسیده است. این منبر از چوب درخت چنار ساخته شده است. این منبر قدیمی دارای ده پله است كه محل جلوس سخنران در پله دهم قرار دارد. ویژگی شاخص این منبر بكارگیری نقوش هندسی، گره چینی، كتیبه و تزئینات مشبك در زیباسازی آن است. بر روی این منبر كتیبه ای وجود دارد كه نشان می دهد این اثر هنری توسط “استاد عبدالله ولد استاد تقی” ساخته شده است.
مسیر دسترسی
مسجد جامع شهر سرایان در منطقه تاریخی شهر سرایان و در خیابان امام قرار دارد. اگر از سمت بیرجند وارد سرایان شوید كافی است مسیر میدان شهدا به سمت میدان آزادی و سپس خیابان امام، امام خمینی ۲۲را دنبال كنید. اگر از سمت شهر فردوس وارد سرایان شوید كافی است مسیر میدان ولیعصر، میدان بسیج، بلوار ولیعصر، میدان قدس، خیابان امام، امام خمینی ۲۲را دنبال كنید.
