محوطه باستانی ازبكی در روستای ازبكی در شهرستان نظرآباد استان البرز قرار دارد. برای نخستین بار در سال ۴۸ شمسی این تپه باستانی شناسایی و چند سال بعد در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. براساس كاوش های صورت گرفته، محوطه باستانی ازبكی در برگیرنده شش هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است. ازبكی محوطه باستانی گسترده ای برابر با صد هكتار و چند تپه ارزشمند است كه شش تپه از آنرا گروهی از باستان شناسان ایرانی به سرپرستی دكتر یوسف مجید زاده (از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۴) حفاری كرده اند. محوطه باستانی ازبكی در زمین های كشاورزی روستا واقع شده است.
محوطه باستانی ازبكی شامل یك تپه بلند مركزی به ارتفاع ۲۶ متر و شش تپه كوتاه تر به نامهای «تختگاه»، «جیران»، «مارال»، «دوشان»، «یان» و «گوموش» است. طی كاوشهای صورت گرفته قدیمی ترین خشت های دست ساز بشری در این محوطه كشف شده اند. این محوطه تا حدود ۴ هزار سال پیش سكونتگاه قوم ماد بود. به دلیل بی توجهی در طول سال های گذشته، زمینهای كشاورزی جای تپه ها را اشغال كرده اند.
تپه های كاوش شده
- یان تپه: در این تپه كم ارتفاع بقایای كهن ترین روستای ایران متعلق به دوره های فرهنگی هزاره هفتم و ششم پیش از میلاد شناسایی شده است. كهن ترین خشت های دست ساز بشر از «یان تپه» بدست آمده است. از مهمترین آثار یان تپه بخشی از یك بنای بسیار زیبا است كه به معبد رنگین یان تپه معروف است. از نكات بی سابقه معماری یان تپه ۱۲ نوع كف سازی فضاهای معماری است كه در مراحل مختلف سكونت در این دهكده باستانی به دست آمده و از نظر تنوع در معماری پیش از تاریخ ایران بی نظیر است.
- جیران تپه: این تپه كه در۲۵۰ متری جنوب غرب تپه بلند محوطه و ۳۰۰ متری شمال شرق یان تپه قرار دارد، همزمان با یان تپه بوده و تا قرن هفتم هجری قمری وجود داشته ولی با تناوب متروك شده و چندی بعد استقرار جدیدی در آن صورت گرفته است. البته میانه های هزاره ششم تا اواسط هزاره دوم پیش از میلاد در این تپه برای چندین هزاره، استقرار وجود نداشته است.
- دوشان تپه: این تپه در حدود ۲۵۰ متری غرب تپه بلند قرار دارد. تاكنون سه دوره معماری از عصر آهن در آن مشاهده شده كه بقایایی از دوران مادها نیز در آن دیده می شود.
- گوموش تپه: هم دوره با تمدن سیلك كاشان، چشمه علی ری و قره تپه شهریار است. متأسفانه روی این تپه ویلاسازی شده است.
- مارال تپه: بر سر راه دوشان تپه قرار دارد. تعدادی گورخمره دوره ماد بدست آمده همچنین آثاری مربوط به نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد نیز در آن دیده می شود.
- تپه بلند ازبكی (دژ مادی): محوطه ازبكی در اواسط هزاره دوم پیش از میلاد به شهر بزرگی تبدیل شده است. در مركز این شهر و بر روی بقایای باستانی و پیش از تاریخ، تپه ای در ارتفاع ۱٬۲۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا و با ۲۶ متر از سطح زمین های همجوار، قلعه ای به وسعت تقریبی ۲٬۲۰۰ متر مربع با حصاری عظیم به عرض ۷ متر ساخته شد. از این تاریخ تا پایان عصر پادشاهی مادها سه قلعه دیگر بر روی ویرانه های نخستین قلعه برپا شد كه آخرین آنها دژ مادی با وسعتی بالغ بر ۹۰۰ متر مربع است. این تپه كه خود كهن دژ این محوطه باستانی است، به تپه ازبكی معروف است و در ۸ مهر ۱۳۵۲ با شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. آثار محوطه ازبكی به شكل یك روستای كوچك پیش از تاریخی به وسعت تقریبی یك هكتار است. شواهد نشان می‌دهد كه ۱۵ تا۲۰ خانوار در این روستا ساكن بوده اند.
ویژگیهای منحصر به فرد
این محوطه باستانی با توجه به قدمت قابل توجه و اسكان اجتماعات بشری در دوره های مختلف تاریخی، شگفتی ها و ویژگی های خاصی را در خود جای داده كه شامل موارد زیر است:
- خشت های نه هزار ساله كه در یان تپه كشف شده و بیانگر آغاز دوره خشت سازی در فلات ایران است.
- معبد رنگین یان تپه
- كاربرد سیمان توسط ساكنین ما قبل تاریخ
- سند همكاری تجاری این منطقه با شوش كه به لوح آغاز عیلامی معروف است و متعلق به هزاره چهار پیش از میلاد بوده و در مارال تپه بدست آمده است.
- كشف بناهای ساخته قوم آریایی در محوطه ازبكی
یادمان ها
محمد خاتمی در دوره ریاست جمهوری در همایش جهانی گفتگوی تمدن ها، خشتی نه هزار ساله را به عنوان سند قدمت فرهنگ و مدنیت ایران به كوفی عنان (دبیر كل پیشین سازمان ملل متحد) هدیه كرد. این همایش در روز سه شنبه ۱۵ شهریور ۱۳۷۹ (5 سپتامبر 2000 میلادی) در شهر نیویورك برگزار شد. نمونه خشت نه هزار ساله نظرآباد برای معرفی پیشینه تاریخ و تمدن ایران باستان در ساختمان سازمان ملل متحد در نیویورك به نمایش گذاشته شده است. همچنین پرونده ثبتی محوطه ازبكی برای ثبت در فهرست میراث جهانی در دست اقدام است.
موقعیت مكانی
این محوطه در نزدیكی روستای ازبكی از توابع دهستان احمد آباد مصدق از بخش مركزی شهرستان نظرآباد استان البرز قرار دارد.
