بازار كاشان كه معبر مسقفی به طول حدود ٣ كیلومتر است، مجموعه ای نفیس و پر تنـوع از معمـاری سنتی و كهن ایران است كه نمود بارزی از شیوه ها و شگردهای معمـاری گـذشتـه از دوران پیـدایـش اولیه آن تا عهد قاجار در آن به چشم می خورد.
این بازار كه از دیرباز در قلب شهر قرار گرفته، افزون بر مركـز مهـم تجـاری و فعـالیتهـای اقتصـادی، اصلی ترین مسیر ارتباطی و خدماتی شهر نیز به شمار می آمده و فضاهـای مـوجـود در آن از اهمیـت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز بهره مند بوده اند.
پیشینه تاریخی بازار نخستین كاشان به درستی آشكار نیست اما با توجه به وجود كارگاه ها و صنایع دستی (همچون مسگری و قلمزنی) به ویژه از سده های چهارم و پنجم هجـری در كـاشـان مـی تـوان پیدایش بازار را حداقل از آن زمان دانست. وجود تاریخ ٨٨٨ ه. ق روی در چوبی سـرای بـزرگ زغـال فروش ها (در وسط بازار مسگرها) قدمت این بخش از بازار را به دوره آق قویونلو مسجل می سازد.
بازار كاشان در عهد صفوی گسترش و رونق فراوانی یافت چنانچه در زمـان شـاه عبـاس اول (در سـال ١٠٠٩) چهار بازار نو و مفصل به نام قیصریه شامل سراها و تیمچه ها ی عالی با معمـاری زیبـا در وسـط بازار احداث شد و در همان دوران بازار به نخستین مركز جشن و محل تفریحات و محفل های شاهانه بدل گشت.
این عمران و آبادانی با زلزله سال ١١٩٢ ه. ق در كاشان رو به انهدام و ویرانی نهاد آنچنـانكـه حـاج سلیمان صباحی بیدگلی شاعر آن دوران گفته است:
چون به چشم زخم گردون از فشار زلزله ناگهان معمره كاشان پذیرفت انهدام
كوچه و بازار آن شد آنچنان ویران كه كس فرق نتوانست كردن این كدام و آن كدام
با شروع حكومت زندیه و به دنبال آن در عصر قاجار بار دیگر عمران و آبادانی بـه شهـر روان شـد و در جای جای بازار شاهد یادگارهای چشمگیر و هنر مندانه معماری آن دوران هستیم كه هر یك چشم نواز و حیرت ساز همچون شاهكارهایی دست نایافتنی جلوه گری می كنند. بناهایی همچون تیمچه امین الدوله، مدرسه عظیم سلطانی و كاروانسراهـای گـونـاگـون یـادگـارهـای معماری دوره قاجار در بازارند.
بازار سر پوشیده كاشان شریان زنده شهر است. بازارچه هایـی كـه از راستـه بـازار منشعـب مـی شـود، همچنین تیمچه ها، چهار سوقها و كاروانسراها، مسجدها، آب انبارها و حمام ها نبض اقتصادی شهـر را از هر جهت تكمیل می كنند.
ساختار عمومی بازار كاشان كه تا ٥٠ سال پیش دست نخورده باقی مانده بود، امروزه بر اثـر خیـابـان سازیها آسیب دیده است.
آنچه اساس معماری را در مجموعه بازار كاشان تشكیل می دهد ، عبارت است از معابر سرپـوشیـده بـا طول های مختلف كه افزون بر صدها مغازه، فضاهایی همچون چهار سوق ها، كاروانسراها، سـراهـا و ... را در خود جای داده است. این معابر دارای طاق های چشمه ای و گنبدی بـا نـورگیـرهـای دایـره ای شكل است.
عمده ترین مصالح به كار رفته در بازار، آجر،خشت خام و ملات گل است و افزون بر آن كاهگل و گـچ به عنوان روكش بنا و از چوب در سردرها و چفت ها و قوس ها و در ها استفاده شـده اسـت كـه همـه این مصالح متناسب با شرایط اقلیمی و آب و هوای منطقه است.
یكی از فضاهای تشكیل دهنده مجموعه بازار كاشان، چهار سوق است. چهار سـوق هـا فضـای ارتبـاط دهنده دو معبر بازارند ه با سقف های رفیع و با عظمت، از معماری و تزئینات غنی تری بـرخـوردارنـد كه از جمله این چهار سوق ها می توان به چهار سوق امین و میانچال اشاره كرد.
راسته ها و بازارچه های مهم بازار كاشان
هر صنف و دسته ای بازار خاصی را برای عرضه كالاهای مشابه خود برگزیده انـد و بـرای خـود راستـه بازاری را به وجود آورده اند كه به مهمترین این راسته ها یا بازارچه ها اشاره می شود:
بازارچه مسگرها: بنیان اولیه آن از دوره زندیه است و كاروانسراهای گبرها و میرپنـج در همیـن راستـه قرار دارند. ادوارد براون (شرق شناس انگلیسی) در وصف این بازارچه گفته است: "بـازار مسگـرهـای كاشان با صدای دایمی چكش كه روی مس می خورد و كوره هایی كه مس در آبها قـرمـز مـی شـود، یكی از نقاط تماشایی زمین است."
بازار چه قیصریه: قدمت این بازارچه به دوره زندیه می رسد. بنای مسجد و آب انبار بـالابـازار، حمـام خان، سرای حاج محمد صادق، كاروانسرای نو و فیض در این بازارچه اند.
بازارچه رنگرزها: از آثار دوره صفویه است و آن انبار صباغ در آن واقع است.
بازارچه ملك: به دوره زندیه و قاجاریه تعلق دارد و مسجد تبریزی ها در انتهای این بـازارچـه جـای گرفته است.
بازارچه ارسی دوزها: در دوره زندیه ساخته شده است و به بازارچه قیصریه متصل است. سرای بخشـی هم در جنب این بازارچه قرار دارد.
چهار سوق میانچال: از دو طرف به مسجد میانچال و تیمچه امین الدوله محدود است. بنیان اولیـه آن متعلق به قرن هشتم هجری است.
بازارچه خیاط ها: در ضلع شمالی تیمچه امین الدوله واقع شده و از جمله بناهای دوره قاجاریه است.
بازارچه بزازها: در انتهای بازار درب زنجیر قرار گرفته و در فضای مربع شكلی ساخته شده كه از اضلاع آن چهار بازارچه جدا شده است. این بنا از آثار دوره زندیه است.
بازارچه درب زنجیر: اصل بنا متعلق به دوره ایلخانی است و دوره زندیه مرمت شده است.
بازارچه زرگرها: از آثار دوره زندیه است كه مسجد سلطانی هم در آن واقع شده است.
بازارچه گذرنو: حد فاصل خیابان های بابا افضل و بازارچه زرگرها واقع شده و بنای حمـام، مسجـد و آب انبار گذر نو و مقبره شاه یلان در این بازارچه واقعند.
تیمچه ملك التجار: در كنار تیمچه امین الدوله قرار دارد و از آثار حـاج محمـد حسیـن ملـك التجـار در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری است.
تیمچه امین الدوله : این بنا در یكی از نقاط مركزی بازار و متعلق به دوره قاجاریه است كه در اواخـر قرن ١٣ هجری در ٣ طبقه مستحكم و با طول و عرض زیاد بناشده و ارتفاع گنبد آب نیز در خور توجـه است.
این بنا كه هر سال در ایام سوگواری امام حسین (ع)، میعادگاه گروه ها و دسته های مـذهبـی عـزادار است، از زیباترین و بدیع ترین بناهای بازار است كه به سان شاهكاری نغز و هنر مندانه با سقفـی بـا تزئینات زیبای رسمی بندی پركار و تزئینات معقلی در بازار میانچال قرار دارد. بانی این بنا فرخ خان غفاری كاشی ملقب به امین الدوله و معمار آن استاد علی مریم كاشانی بـوده است.
