بعد از عبور از جاده های پر پیچ و خم و گذشتن از گردنه های جاده، وقتی دور نمای شهر نطنز دیده می شود، نخستین چیزی كه دیدگان هر كسی را جلب خود می كند، گنبدی است كه بر روی كوهی مشرف بر شهر نطنز بنا شده است. برج گنبد باز بر فراز كوهی بلند در امتداد رشته كوه های كركس در جنوب شهر نطنز واقع شده است. اهمیت این بنای تاریخی چنان است كه كوه هرمی شكل اطراف آن به كوه گنبد باز شهرت یافته و از هر كجای شهر و همچنین از میدان های ورودی نطنز نیز می توان آنرا مشاهده كرد.
گنبد باز از شاهكارهای هنر معماری ایران از دوران صفویه است، گنبد آجری، طاق نماها و ستون ها بر پایه سنگی بنا شده، در ساخت این بنای ظریف در محوطه محدود آن از آجر و ملات گچ و با رعایت اصول مهندسی معماری و سازه استفاده شده است. نمای بیرونی از پایه بنا تا بالای سردر ورودی ها به صورت هشت ضلعی ساخته شده و از آن بالاتر حالت مدور و گنبدی به خود می گیرد و از داخل نیز دارای پلان هشت ضلعی است. از ایوان آن مسافت های بسیار دور و به عبارت دیگر تا عمق كویر را می توان دیده بانی كرد.
تاریخچه
نقل است كه یكی از بازهای شكاری شاه عباس معروف به باز لَوَند كه به علت جَلدی و چالاكی به این نام معروف بود مورد علاقه ویژه شاه عباس صفوی، بود و بر حسب اتفاق كه شاه در سال ۱۰۰۱ هجری قمری، هنگامی كه از اصفهان به قزوین می رفت، باز لوند در نزدیكی محله قصبه نطنز مرد و شاه به علت علاقه فراوان كه به این باز داشت فرمان داد تا برفراز كوهی برجی به یادگار آن بنا كردند و این برج كه هنوز پا برجا است به گنبد باز معروف است. لازم به یاد آوری است كه نگارنده كتاب زندگانی شاه عباس اول، موضوع باز لوند را از كتاب نقاوه الآثار ذكر الاخیار محمود ابن هدایت الله افوشته ای نطنزی، مورخ بزرگ زمان شاه عباس آورده است.
معماری
بر تختگاهی دایره مانند از سنگ لاشه به قطر تقریبی ۱۰ متر و بلندی ۸۰ سانتی متر الی ۳ متر بر قله كوهی كه بلندی آن از سطح اطراف در حدود دو هزار متر است، گنبد آجری ۸ ضلعی ساخته شده است بطوریكه لبه پرتگاه تا جرزهای گنبد در حدود ۱ متر فاصله دارد و ابعاد هر یك از اضلاع هشت ضلعی آن ۳ و قطر پی ۱.۸ متر است. هر یك از درگاه های ۸ گانه آن به طول ۱۰۰ و عرض ۸۰ و بلندی ۱۸۰ سانتی متر بوده و به فاصله ۳۰ سانتی متر بالای هر درگاه دریچه هائی به بلندی ۹۰ سانتی متر تعبیه شده و هر درگاه و دریچه بالای آن از سمت خارج به ایوانی كوچك به طول ۲ و عرض ۱ و بلندی ۳ متر پایان می گیرد و كف ایوانها نیز با آجر مفروش شده است. درگاه گوشه شمال غربی دارای پلكانی است با یازده پله مارپیچ است كه به سمت بالا می رود و در سقف محوطه داخلی گنبد، دریچه مدوری وجود دارد كه از آنجا نمای داخلی ساقه و پوشش خارجی گنبد كه به طور پیچ دار از شمال شرقی به طرف جنوب غربی كشیده شده، نمایان است.
ویژگیهای معماری
این ساختمان گوهری است در گنجینه هنرهای معماری ایران زمین و ستاره ای است در آسمان آثار هنرهای زیبای ایران كه تا كنون دیده شده است. طراح این شاهكار در كار خود سرآمد و در محاسبه فنی بسیار ماهر و در امور تزییناتی بی نهایت با سلیقه بوده است. جرزها كه در حد اعلای تناسب معماری انتخاب شده اند، به بهترین شكل مقاوم زلزله بوده و تاكنون در مقابل زلزله و طوفان های سهمگین كوه كركس برجای مانده اند و شگفت آ‌نكه در سطح مقطع این جرزها چنان صرفه جوئی به كار رفته كه با محاسبات پیشرفته امروزی نمی توان كمترین تغییری در آن داد و یا صرفه جوئی بیشتری ایجاد كرد. اجرای این بنای بسیار ظریف با ابعاد كاملاً موزون و مناسب آن هم در یك محوطه بسیار محدود با وجود راهی بسیار مشكل به راستی یكی از عجایب است و حقیقتاً جالب توجه است كه این ساختمان هشت ضلعی با قطر دایره محیطی نه متر كه حتی محوطه همواری در اختیار نبوده ساخته شده و تعدادی از پایه ها بر روی قطعه سنگ های پائین تر به طوری بنا شده كه عبور در اطراف آنها عملاً میسرنیست. در داخل یكی از پایه ها راه پله ای ارتباط قسمت پائین را با ایوان بالاتر برقرار می سازد و این ایوان چون كمربندی محكم در مقابل فشارهای ایجاد شده از سنگینی گنبد، محاسبه و ساخته شده است. از این ایوان می توان فرسنگ ها افق اطراف را زیرنظر داشت و دیده بانی كرد. ابداع و احداث ایوانی به این شكل در این ساختمان شاهكار هنری بوده و مطابق است با این اصل معروف معماری كه یك واحد الزامی و مورد مصرف ضمن انجام مقصود اصلی خود، وقتی به نهایت كمال می رسد كه هم به زیبایی بنا بیفزاید و هم مقاومت آنرا بالا ببرد. انتقال مصالح مورد نیاز نیز به محل قله كوه با مصائب زیادی همراه بوده كه این موضوع نشان از اهمیت ساخت گنبد باز برای شاه عباس صفوی دارد. مشاهده این بنا هر بیننده را به حیرت وا می دارد به طوری كه از خود می پرسد چگونه سازندگان هنرمند آن توانسته اند مصالح را از كوهستانی صعب العبور تا پای كار در بلندای كوه برسانند و برجی اینگونه رفیع و مستحكم در ارتفاعات كوههای نطنز بنا كنند.
مسیر دسترسی
نطنز، كوچه احمدی، كوچه افتخار (برای بالا رفتن از كوه و رسیدن به گنبد راه مشخصی وجود دارد كه اخیرا توسط یكی از اهالی نطنز بنام حسن رودی علامت گذاری شده تا كسانی كه تمایل به دیدن آن دارند، مسیر را گم نكنند. این مسیر در مقابل شهر نطنز بوده و در هنگام بالا رفتن، می توان نمای كامل شهر نطنز را مشاهده كرد.)
