بافت تاریخی انارك یكی از زیباترین بافت های تاریخی استان اصفهان است كه در شرق شهرستان نایین قرار دارد. بافت تاریخی انارك دارای برج، بارو و حصار شهر و معابر و ساباط های بسیار زیبای تاریخی، بادگیرهای بسیار زیبا و خانه های تاریخی ثبت شده دارای معماری حیاط مركزی است كه جلوه ای خاص به بافت مذكور داده است. این بافت زیبا از تنوع فضایی و معماری سنتی خاص برخوردار است. در دوران صفوی و قاجار این بافت دارای رونق بسیار خوبی بوده و با توجه به حمله های متعدد بیگانگان به این شهر مردم شهر نیز تاسیسات و تجهیزاتی جهت دفاع ساخته و تعبیه نموده اند. از جمله تاسیسات وجود چهار برج در چهار قسمت از تپه های اطراف و داخل شهر و حصار معروف به حصار شاهی است كه دور تا دور شهر تاریخی انارك را دربرگرفته است. چهار برج موجود در بافت تاریخی انارك در چهار قسمت هر كدام محوطه ای از اطراف شهر را زیر نظر داشته است. مهمترین برج انارك كه در حال حاضر بلندترین و بزرگترین برج محسوب می گردد معروف به برج كوه سراب یا برج سفید بوده كه بر روی بزرگترین تپه شهر واقع شده و دقیقاً قدیمی ترین بافت تاریخی انارك نیز دورتادور برج و بر روی تپه واقع شده است. این برج از سنگ و ملات گل آهك ساخته شده و به صورت مدور می باشد. این بنا دارای سه طبقه بوده و از بالای آن تقریباً اكثر مناطق و محوطه های اطراف شهر قابل رویت بوده است. برج های دیگر بافت تاریخی انارك در بخش های مختلف بافت بوده كه می توان به برج حاج عبدالله، برج پیرمردان و برج حصار شاهی اشاره نمود. بقایای برج و بارو، در و دروازه، كوچه و پس كوچه های باریك و پرپیچ و خم این شهر نشان از اندیشهٔ دفاعی در ساخت بافت شهر دارد. بافت قدیمی انارك شامل هفت محله به نام های بیابانك، بیك علی، حصار، عرب ها، سراب، قافله گاه و جوباره است. در گویش محلی این شهر نارُسینه و اهالی آن نارُسنایی خوانده می شوند.
در این شهر بازمانده سه قلعه قدیمی را خواهید دید كه یكی از آنها روی كوه اصلی قرار دارد و به علت وجود چشمه آبی كه آنجاست، زندگی مردم در اطراف آن شكل گرفته است. این قلعه با تلاش محلی ها چند سال پیش مرمت و بازسازی شد. به نظر می رسد كه شهر مورد هجوم راهزنان و اشرار قرار گرفته و با همه مقاومت ها در نهایت تسخیر شده باشد. اگر بخواهیم از بافت شهر انارك صحبت كنیم باید به دیوارهای بلند خشتی، سقف های گنبدی طاق و چشمه دار یا ضربی و بادگیرهای بام ها اشاره كنیم. از نمای شمالی، انارك گویی ردیف بی پایانی از بادگیرهایی است كه رو به شمال ایستاده اند تا هوایی خنك را گیر انداخته و به خانه ها ببرند. خانه های قدیمی شهر انارك دارای نقشه خاص و هم شكل نیستند چرا كه به مقتضیات مكانی و اندازه زمین ساخته شده اند، آنچه كه خاص و مشترك بین آنهاست بادگیر است. در خانه های بزرگ بادگیر روی ایوان بزرگ خانه ساخته شده و در خانه های كوچك در یكی از اتاق ها قرار گرفته است. بیشتر خانه های شهر انارك به خصوص خانه های اعیانی توسط معماران اردكانی و یزدی ساخته شده اند اما تخلیه شدن خانه های قدیمی و عدم حفظ و مرمت آنها باعث تخریب بافت قدیم شهر شده است. دور تا دور انارك توسط برج ها و باروها احاطه شده بود كه اكنون بیشتر باروها از بین رفته و تنها چهار برج سالم باقی مانده است.
در مورد زمان بنا نهاده شدن شهر انارك توافقی وجود ندارد. بنا به روایتی بنای این شهر به زمان ساسانیان برمی گردد كه واحه ای بر سر راه معدن سرب و نقره نخلك بوده است. روایات شفاهی بنای اولین خشت انارك را به زمان شاه عباس صفوی و شخصی به نام محمد پهلوان نسبت می دهند. در دوران استیلای اعراب و پس از آن تا حدود اواخر دوران قاجار انارك به عنوان چهارراه ارتباطی مورد توجه بوده است. مسیری كه از جنوب كشور آغاز و به ورامین و تهران ختم می شد. هم اكنون نیز استانهای غربی كشور برای دسترسی به استانهای شرقی و مخصوصاً خراسان رضوی از این شهر عبور می كنند. از اسنادی كه هم اكنون از بین رفته یك گچبری در مسجد حاج محمد رضا بوده است. این گچبری نشانگر قدمت ۲۵۰ ساله مسجد بوده و در دهه ۶۰ به دست مرمتگران نابود شده است. سنگ شناسنامه كاروانسرای رَباط نیز در دهه ۷۰ به سرقت رفت.
جاذبه های انارك
از دیگر دیدنی های تاریخی انارك كاروانسرای چهار ایوانی، رباط مشجری با وسعتی معادل هزار مترمربع، قلعه اسمالون بیرون از شهر در كویر و معدن طلای نخلك است. از جاذبه های طبیعی این شهر نیز چشمه «بازیاب» است كه در مسیر مهرجان به چوپانان كمی دورتر از جاده اصلی در دامنه كوهی بلند قرار گرفته است. آب این چشمه در میان منطقه خود از شگفتی های كویر است. روی دیوارهای كوه بازیاب حفره های بسیار صعب العبور دیده می شود كه در قدیم برای انبار و نگهدارای اشیاء با ارزش مورد استفاده قرار می گرفته است.
