خانه تاریخی پیرنیا در مقابل مسجد جامع نایین و محله باب المسجد این شهرقرار دارد . در حال حاضر این خانه محل نمایندگی میراث فرهنگی نایین و موزه مردم شناسی نائین است. قدمت این خانه حدود 400 سال است.
خانه تاریخی پیرنیا به عنوان یكی از مهمترین مساكن سنتی شهر نائین الگوی مهم معماری و هنری خانه های تاریخی منطقه و كویر مركزی ایران محسوب می گردد.
این خانه متعلق به دوران صفویه بوده و از اجزاء مختلفی از جمله ورودی، دالانهای متعدد، هشتی، غلامگردش، ایوان شاه نشین، اتاق نشیمن، گودال باغچه، باغ و بخشهای مختلف دیگر تشكیل شده است. این بنا از مجموعه خانه های متعددی تشكیل می شده كه هركدام با كاربردی متفاوت و مخصوص ساخته شده است . ازجمله اندرونی، بیرونی، حیاط خلوت و ... می باشد. معماری این خانه یك معماری كویری است و بصورت گودال باغچه ساخته شده است. طرح گودال باغچه مخصوص خانه های كویری است كه از جهت عایق بودن حرارت، نفوذ نكردن سرما و گرما و بویژه امكان نشستن آب قناتی كه معمولا در خانه های كویری یك رشته آب قنات از آن عبور می كند
این خانه به عنوان خانه حاكم نائین بوده و در ابتدا شخصی به نام قاصی نور الهدی در این خانه زندگی می كرده و در دوره قاجار به خاندان پیرنیا رسیده و شخصی به نام میرزا احمد خان پیرنیا حاكم نائین در این خانه زندگی می نموده است. مهمترین ویژگی هنری خانه تاریخی پیرنیا وجود نقاشیهای دیواری و گچبریهای بسیار زیبای آن كه در ایوان شاه نشین، اتاق تشریفات و اتاق مخصوص حاكم بوده می توان یاد نمود. این گچبریها در قسمت فوقانی بخشهای ذكر شده را شامل گردیده كه در آن كتیبه هائی با اشعار مختلف عظمت معماری و هنر را نشان می دهد. این گچبریها شامل قابهای متعددی بوده و داستانهای هفت پیكر نظامی شامل: داستانهای خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا، صحنه های شكارگاه، داستانهای عاشقانه و خیالی را به نمایش گذاشته است.
تركیب تزئینات معماری و گچبریها و نقاشیها، زیبائی زایدالوصفی را به تصویر كشیده است. از دیگر تزئینات این بنا می توان به تزئینات معماری كاربندی ها، یزدی بندی ها، رسمی بندی ها اشاره نمود. درنقاشیهای موجود درقسمتهای مختلف این بنا نقوش گیاهی، هندسی، گل و مرغ، اژدها و حیوانات مختلف زیبائی آن را دو چندان نموده است. یكی از بخشهای مهم این بنا، وجود فضای گودال باغچه در مركز حیاط بوده كه به عنوان تابستان نشین خانه و به جهت دسترسی به آب قنات حفر گردیده است. این خانه در سال 1349 توسط فرهنگ و هنر خریداری و پس از انجام مرمتهای مورد نیاز بنا در سال اسفند 1373 به موزه مردم شناسی كویر نائین تبدیل گردید كه در آن مردم از طریق اشیاء، لوازم ، وسایلی كه در جای جای فضاهای خانه، ویترینها قرارگرفته با فرهنگ مردمان كویر و حاشیه كویر آشنا می گردند و شامل نمایش زندگی كویری، وسایل كشاورزی، ادوات و وسایل نظامی، پوشاك، صنایع و حِرَف دستی و هنرهای سنتی، آداب و رسوم و اعتقادات مردمان بومی منطقه آشنا می شوند.
این خانه تاریخی به علت نوع معماری اش به صورت الگوی خانه های سنتی كویر مركزی ایران شناخته شده و در حال حاضر موزه مردمشناسی شهر نائین در آن برقرار است.
مهمترین ویژگی هنری
مهمترین ویژگی هنری خانه تاریخی پیرنیا نقاشی های دیواری و گچبری های بسیار زیبای آن در ایوان شاه نشین، اتاق تشریفات و اتاق مخصوص حاكم است. این گچبری ها شامل قاب های متعددی بوده و داستان های هفت پیكر نظامی شامل: داستان های خسرو و شیرین، یوسف و زلیخا، صحنه های شكارگاه، داستان های عاشقانه و خیال را به نمایش گذاشته است.
علاوه بر این حیاط، طوری طراحی شده است كه پایین‌تر از سطح خانه قرار بگیرد و همیشه هوایی مطبوع و خنك داشته باشد و با حوضی بزرگ و باغچه ای سبز از درختان انگور و پسته و انجیر، تابستان نشین اهالی خانه شود.
