در گذشته مسافران به همراه كاروان ها به سفر می رفتند و كاروانسراها به عنوان استراحتگاه های بین راهی از بناهای مهم و پراهمیت زمان خود به شمار می رفتند. در زمان صفوی كاروانسرهای زیادی در ایران ساخته شد كه امروز به جاذبه های تاریخی مهم ایران تبدیل شده اند. اصفهان به عنوان پایتخت صفوی نیز كاروانسراهایی دارد كه یكی از آنها كاروانسرای شیخ علیخان است.
ایران در شاهراه بازرگانی شرقی غربی واقع شده است. در گذشته برای رفت و آمد كاروانیان مسیرهای زیادی احداث و برای استراحت مسافران نیز كاروانسراهایی با معماری جالب بنا گردید كه امروز از مهمترین آثار تاریخی ایران به شمار می روند. دشت وسیع برخوار در شمال اصفهان با قدمت تاریخی و فرهنگی از مهمترین مناطق حاشیه ای اصفهان است، دشتی كه در آن كاروانسراهایی متعلق به اوایل اسلام و دوره ایلخانی نیز دیده می شود كه همین بناها به خوبی قدمت این منطقه را نشان می دهند. وجود كاروانسراهای فراوان در این دشت نشان می دهد كه در گذشته مسیرهای رفت و آمد زیادی از این منطقه عبور می كرده است.
در دوره صفوی به راه و مسیرهای ارتباطی اهمیت زیادی داده می شد و از طرفی در آن زمان اصفهان چون پایتخت ایران بود، مطمئنا كاروانسراهای زیادی در این خطه ساخته شده است.
كاروانسراهایی كه در منطقه برخوار هستند معماری جالبی دارند و به خوبی اهمیت اقتصادی، ارتباطی و تجاری این منطقه را ثابت می كنند. از نظر نوع پلان، این كاروانسراها از نوع چهار ایوانی هستند. فاصله كم این نقطه تا اصفهان، پایتخت صفویان باعث شده این كاروانسراها معماری جالب توجه و تماشایی داشته باشند.
اصفهان برای اتصال به مناطق غربی راه های زیادی داشته كه یكی از آن ها از دشت برخوار می گذشته است، مسیری كه بین اصفهان و شهرهای بروجرد، گلپایگان، كرمانشاه، بغداد، نجف، كربلا و … ارتباط ایجاد می كرد.
كاروانسرای شیخ علیخان اولین استراحتگاهی بود كه در این مسیر ساخته شد و پس از آن كاروانسراهای صفوی حسنیچه و صفوی مادر شاه ساخته شد، ادامه مسیر به گلپایگان و بروجرد منتهی می شد و از این نقاط به سمت نواحی غربی می رفته است.
كاروانسرای شیخ علیخان در روستای چاله سیاه (جهاد آباد) در ۴۰ كیلومتری شمال غرب اصفهان واقع شده و بنایی لوكس و مجلل بوده چون گروه های سیاسی و رسمی كشورهای اروپایی و همینطور میهمانان خارجی، قبل از ورود به اصفهان در این كاروانسرا پذیرایی و اسكان داده می شدند. از آنجایی كه كاروانسرای شیخ علیخان در آن زمان شكوهی بی نظیر داشته در سفرنامه تعدادی از جهانگردان توصیف معماری آن آورده شده است. یكی از سفرای فرانسه در زمان مشروطیت در مسیر مسافرت از اصفهان مدتی در این كاروانسرا بوده و در كتاب خود آورده كه اینجا بیشتر اقامتگاه كاروانیانی است كه به سفرهای زیارتی می روند و كاروان های باری كمتر در آن اسكان می كنند.
كاروانسرای شیخ علیخان ۸۲ در ۸۲ متر وسعت دارد و طول صحن آن از شرق به غرب حدود ۵۰ متر و عرضش از شمال به جنوب حدود ۳۸ متر می باشد. در قسمت جنوبی بنا سر در كاروانسرا را می بینید و طبق كتیبه، بنا در سال ۱۰۹۸هجری قمری ساخته شده است. این كاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه و توسط استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی بنا شده و هنرمندان زیادی در ساخت آن نقش داشته اند، به همین دلیل می توان آن را نمونه ای زیبا از كاروانسراهای دروه صفوی بشمار آورد. تمام بخش های این كاروانسرا امكانات خوبی داشته تا مسافران اقامتی راحت داشته باشند. بنا شامل قسمت هایی مختلف با كاربردهای خاص است، بخش هایی مثل حیاط ویژه برای خانمها، نانوایی، اَزخانه، حجره هایی برای اقامت نگهبانان، تالارهای ۸ ضلعی و ... كه مجهز به طاقچه ها، رف ها، بخاری ها و … هستند، امكاناتی كه در كاروانسراهای دیگر كمتر به چشم می خورد.
كاروانسرای شیخ علیخان را می توان كاروانسرایی سلطنتی نامید چون گاهی حتی پادشاهان صفوی نیز مدتی را در آن می گذراندند. سردر ورودی در بخش جنوبی قرار دارد و در دو طرف آن ۱۲ طاق نما به چشم می خورد. درگاه ورودی توسط راهرویی به حیاط داخلی ارتباط پیدا می كند. دو حیاط هشت ضلعی كوچك در دو طرف سرسرای ورودی و در مجاورت كناره های بنا دیده می شود كه شباهت زیادی به هم دارند و تنها فرق آنها راه داشتن حیاط جنوبی به سرسرا است.
این دو حیاط كوچك كه در احاطه حجره ها و ایوانچه ها هستند احتمالا جایی مخصوص زنان بوده است. دلیل این نظریه این است كه كارونسرای شیخ علیخان در مسیر كاروان های زیارتی بوده و شاه و زنان حرمسرا نیز در آن اسكان می یافتند. هر كدام از حجره ها برای یك خانواده در نظر گرفته می شد. حیاط بزرگ داخلی بنا دارای چهار گوشه پخ است و اتاق هایی با ایوانی در جلو گرداگرد آن را احاطه كرده اند. پشت ایوان بزرگ شمالی، دو تالار ایجاد شده؛ تالار جلویی ظاهری مستطیلی دارد و در سه طرف كمرپوش شده و شكلی دو طبقه به خود گرفته است. این تالار با سه درگاه به تالار پشتی ارتباط می یابد. تالار پشتی هم ظاهری مستطیلی دارد و احتمالا محل اقامت پادشاه بوده و در مواقعی كه پادشاه در كاروانسرا نبود سفرا به این محل منتقل می شدند.
در تالار جلویی به احتمال زیاد جشن های متعددی برگزار می شده كه زنان در طبقه فوقانی و مردان از طبقه پایین شاهد جشن بوده اند. در پشت حجره های ضلع های شمالی، غربی و شرقی اصطبل های سراسری به شكل مستطیل بنا شده كه قسمت ورودی آنها در چهار گوشه پخ حیاط جای گرفته است و پیرامون آنها فضاهایی صفه مانند به چشم می خورد كه بخاری و دو طاقچه دارند. اینجا محل قرار دادن وسایل میهمانان بوده و در فصول سرد سال و در مدت ازدحام مسافران عده ای برای اسكان به این محل می رفتند.
در حوالی كاروانسرای شیخ علیخان قناتی بوده كه آب مورد نیاز این مكان را فراهم می كرده است. امروز چیزی كه در این كاروانسرا بیش از همه جلب توجه می كند آجركاری هایی است كه سبك تزئینی اواخر دوره صفوی هستند.
از دیگر بناهای شیخ علی خان می توان به مسجد و حمامی در نزدیكی قلعه تبرك اشاره نمود. در آن محل، بازار و خانه و باغ و كاخی نیز از آثار وی وجود داشته كه امروزه از بین رفته است.
در تالار جلویی به احتمال زیاد جشن های متعددی برگزار می شده كه زنان در طبقه فوقانی و مردان از طبقه پایین شاهد جشن بوده اند. در پشت حجره های ضلع های شمالی، غربی و شرقی اصطبل های سراسری به شكل مستطیل بنا شده كه قسمت ورودی آنها در چهار گوشه پخ حیاط جای گرفته است و پیرامون آنها فضاهایی صفه مانند به چشم می خورد كه بخاری و دو طاقچه دارند. اینجا محل قرار دادن وسایل میهمانان بوده و در فصول سرد سال و در مدت ازدحام مسافران عده ای برای اسكان به این محل می رفتند.
در حوالی كاروانسرای شیخ علیخان قناتی بوده كه آب مورد نیاز این مكان را فراهم می كرده است. امروز چیزی كه در این كاروانسرا بیش از همه جلب توجه می كند آجركاری هایی است كه سبك تزئینی اواخر دوره صفوی هستند.
از دیگر بناهای شیخ علی خان می توان به مسجد و حمامی در نزدیكی قلعه تبرك اشاره نمود. در آن محل، بازار و خانه و باغ و كاخی نیز از آثار وی وجود داشته كه امروزه از بین رفته است.
كتیبه ها
كتیبه سردر كاروان سرا حاكی از اتمام ساخت آن در سال ۱۰۹۸ است. یك لوح سنگی دیگر در این قسمت حاوی این ماده تاریخ است:
روان بهر تاریخ كلكم نوشت**ببانی عطا كرد ایزد بهشت
مصراع دوم این بیت نیز به حساب ابجد تاریخ ۱۰۹۸ را نشان می دهد. طبق كتیبه های موجود، بانی این كاروانسرا شیخ علی زنگنه، وزیر شاه سلیمان صفوی و معمار بنا استاد طاهر، فرزند استاد رضا اصفهانی بوده است.
موقعیت مكانی:
این كاروانسرا در چهل كیلومتری جاده فعلی اصفهان – تهران در شمال غربی اصفهان قرار دارد.