قنات دو طبقه مون در استان اصفهان قرار دارد و تنها قنات دوطبقه شناخته شده جهانی است. میله های اولیه این قنات در محله «محال» واقع در جنوب شهر اردستان حفر شده و به طرف شمال غرب امتداد یافته است. مادر چاه قنات «چاه دوقلو» نام دارد كه در كنار امامزاده اسماعیل واقع و از دو كانال موازی كه روی هم قرار گرفته و در چاههای عمودی مشترك هستند، تشكیل شده است. نامگذاری چاه دوقلو به این علت است كه در این محل دو میله چاه در كنار هم قرار گرفته اند كه یكی از آنها متعلق به چاه رویین به عمق ۲۷ متر و دیگری متعلق به قنات زیرین به عمق ۳۰ متر است كه اگر دهانه كوره قنات زیرین را یك متر فرض كنیم، كل عمق چاه مادر به ۳۱ متر می رسد. از این محل به بعد قنات دارای میله های مشترك است.
بر اساس منابع مكتوب این قنات پیش از اسلام و بخصوص دوران كیانیان، اشكانیان و ساسانیان احداث شده و برخی نیز ساخت آنرا به هشتصد سال قبل نسبت داده اند.
كانال رویى حدود ۲۰۰ متر دورتر از كانال زیرین، نمایان شده و سپس در پایین دست، در محلى به نام محله سیدهاى اردستان به همدیگر متصل مى شوند. مزه آب كانال رویی از آب قنات زیری بهتر، شیرین تر و خوش طعم تر و در تابستان نیز خنك تر است. آب قنات زیر سنگین تر و در تابستان گرمتر است.
برای كاوش و حفر این قنات مقنی ها چند شرط را در نظر گرفته بودند كه اگر یكی از آن شرایط وجود نداشت امكان احداث و جاری كردن آب در دو قنات ممكن نبود. داشتن شیب مناسب و لازم در هر دو طبقه قنات و بالاتر قرار گرفتن طبقات آبده از مظهر آنها در معماری این قنات موجب شده بود كه آب در آن پیوسته جاری باشد. دو قنات با ارتفاع سه متر، روی هم قرار گرفته و خاك هر دو قنات از لحاظ سختی و نرمی معتدل است كه جنس آنها از خاك رس خوب، چسبنده و خوشبو است. متخصصانی كه از نزدیك این قنات را دیده اند آن را از لحاظ رعایت اصول حفاری یكی از شاهكارهای علم مهندسی در دوران كهن خوانده اند.
حكایاتی از ساخت قنات دو طبقه مون
عده ای از اهالی معتقدند كه این قنات قبل از اسلام ایجاد شده و بانی حفر آن را كاوه آهنگر می دانند. برخی دیگر اظهار می دارند كه در گذشته های دور یكی از مقنیان خبره یزد از این منطقه به سوی ظفرقند عبور می كرده كه شب فرا می رسد و وی ناچار در اردستان می ماند. شب هنگام وقتی كه این مقنی در بستر خواب بوده گوش خود را روی زمین قرار داده و حركت آبهای زیرزمینی را احساس می كند. فردای آن روز به اهالی اردستان سفارش می كند كه در این مكان قناتی بسازند و از آب زیرزمینی آن استفاده كنند. اهالی نیز به سفارش او عمل كرده و قناتی حفر می كنند. پس از چندی كه استاد كار یزدی مجدداً به آن حوالی آمده و از قنات بازدید می كند، تشخیص می دهد كه حفر قنات طوری بوده كه از همه آب زیرزمینی استفاده نشده است. مجددا دستوراتی برای ایجاد قنات دیگر كه آب آن به موازات و در عمق همان مسیر حركت می كرده می دهد تا بتوانند از همه آب زیرزمینی استفاده كنند. با این دستور حفر رشته دوم قنات آغاز شده و بدین ترتیب قنات دو طبقه مون زیر نظر این مقنی یزدی ایجاد می شود.
ثبت جهانی قنات دوطبقه مون
در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسكو كه ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، یازده قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران بر اساس دو معیار از ۶ معیار فرهنگی كمیته میراث جهانی شامل گواهی بی همتا یا دست كم استثنایی بر یك سنت فرهنگی و نمونه ای برجسته در معماری یا تكنولوژی كه نمایانگر مرحله مهمی از تاریخ بشر باشد، در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. پرونده ۱۱ قنات ایرانی با داشتن تكنولوژی متفاوت و با قدمت بیش از ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال به یونسكو جهت ثبت جهانی ارائه شد و پس از بررسی و تأیید كارشناسان یونسكو این پرونده ثبت و در فهرست آثار جهانی قرار گرفت. یازده قناتی كه ثبت جهانی شده اند، هركدام به لحاظ قدمت، نوع معماری، عمق، طول و مشخصاتی از این دست، منحصر به فرد و بی نظیر هستند. در این میان قنات مون در اردستان تنها قنات دو طبقه ثبت شده در یونسكو است. این قنات چاه های مشترك ولی مادر چاه ها و مظهر متفاوت دارد. در هر طبقه این قنات آب بصورت مستقل جریان دارد و آب هیچ یك به دیگری نفوذ نمی كند.
قدمت قنات یا كاریز در ایران
كاریز یا كهریز حاصل ابتكار ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل است. با استفاده از این ابتكار كه در نوع خود در جهان تا كنون بی نظیر بوده است، می توان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری كرد و به سطح زمین رساند، كه همانند چشمه های طبیعی، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ ابزار كمكی از درون زمین به سطح زمین جاری می گردد تا زراعت و سرسبزی و باغ های میوه را به همراه آورد.
كاریز كه توسط مقنیان ایرانی اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد. این حرفه به همراه خود ساعت آبی و آسیاب آبی را نیز به همراه آورده است. قدمت بسیاری از كاریزهای ایران، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ كهن ایران دارد. این اختراع كه امروزه شهرت جهانی پیدا كرده، بعد ها از ایران به بسیاری از كشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است. در حال حاضر طولانی ترین كاریز جهان و عمیق ترین مادر چاه در شهرستان گناباد با نام قنات قصبه قرار دارد كه تاریخ كندن آن به دوره هخامنشیان می رسد.
ساختار كاریز
كاریز، از یك دهانه كه روباز است و یك كانال طولی شیب دار زیرزمینی تشكیل شده و چندین چاه عمودی دارد كه كانال زیرزمینی را سرانجام به سطح زمین مرتبط می سازد. چاه ها كه به آنها در موقع حفر، میله گفته می‌شود علاوه بر كاربرد برای انتقال مواد حفاری شده به روی زمین، عمل تهویه كانال زیرزمینی را نیز انجام می دهند و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل كاریز نیز به شمار می روند.
آغاز كاریز همان دهانه كاریز است كه «مظهر كاریز» نیز نامیده می شود. مظهر كاریز جایی است كه آب از دل كاریز بیرون می آید و ظاهر می شود و می تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.
نحوه تقسیم آب قنات
از ابتدای اختراع قنات، تقسیم آب بین سهامداران توسط میرآب و با استفاده از ساعت آبی یا فنجان انجام می شد، فنجان عبارت است از یك كاسه كوچك با حفره ای در وسط آن و بدنه داخلی مدرج كه بر روی آب دیگ بزرگ شناور قرار می گیرد.
طریقه كار فنجان یا ساعت بدین گونه بوده كه میر آب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر‌شدن و غرق‌شدن آن و خوردن كاسه به كف دیگ یك فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (هفت دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یك سنگ كوچك برای هر بار غرق شدن كاسه در یك كیسه یا یك ظرف سفالی می گذاشته است تا تعداد فنجان ها و زمانی كه سهامدار قنات، آب برای باغ خود یا زمین می برده را دقیقاً محاسبه كند.
به طور مثال اگر ۱۰ سنگ درون كیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی ۷۵ دقیقه آب قنات استفاده شده است.
معمولا محل استقرار دایمی فنجان و میر آب، خانه فنجان بوده است. اما در فصل تابستان گاهی ممكن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.
