سد مهاباد از سدهای استان آذربایجان غربی است كه با ارتفاع ۴۷٫۵ متر و طول ۷۰۰ متر در شهر مهاباد واقع شده است. سد مهاباد در سال ۱۳۴۸ توسط مهندسان یوگسلاویایی ساخته شد. نوع این سد، سنگریزه ای با هسته رسی مایل می باشد. سد مهاباد جزو ده سد پرآب كشور است و در حالت كلی مجموع حجم كل ورودی سالیانهٔ آن معادل ۳۳۹/۳۰۴ میلیون مترمكعب است.
احداث نیروگاه سد مهاباد با دو توربین فرانسیس به ظرفیت اسمی ۶ مگاوات برق؛ از دیگر سازه های مهم در حاشیه سد مهاباد بود كه در همان سال های اجرای فاز مطالعاتی، تایید و نسبت به آغاز فعالیت آن اقدام شد. در سال های اولیه فعالیت نیروگاه؛ برق تولیدی علاوه بر رفع نیاز مردم شهر به شهرستان سردشت نیز ارسال می شد، اما بعد از ۲ تا ۳ سال با ازدیاد ناگهانی جمعیت شهری و شروع مهاجرت روستاییان به شهر؛ شرایط تغییر كرد و حتی با همكاری نیروگاه اداره برق مهاباد به سختی برق شهری را تامین كرد.
این سد دو تونل دارد كه یكی از آنها با هدف تخلیه آب و دیگری مستقیما برای كار آیی نیروگاه كاربرد دارد. از ابتدا برای آب ذخیره شده در پشت دریاچه سد مهاباد اهدافی مشخص از جمله تامین آب شرب شهری، تامین برق و كشاورزی در نظر گرفته شده بود. امروزه با توجه به مشكلات زیست محیطی و كمبود منابع سطحی و غیر سطحی آب در منطقه؛ دسترسی به آب كمتر شده و بسته به نیاز‌های كشاورزی و زیست محیطی، وضعیت رها سازی آب پشت دریاچه سد تغییر می كند.
سد مهاباد نزدیكترین دریاچه طبیعی به شهر در ایران و حتی خاورمیانه است. این سد در بالادست شهر احداث شده كه در زمان خود دور از شهر بود، اما اكنون به واسطه گسترش مهاباد در داخل شهر قرار گرفته است.
دریاچه این سد محل مناسبی برای تفریحاتی همچون شنا و ماهیگیری است و صید ماهی هر سال از اوایل شهریور آغاز و تا اواخر اردیبهشت كه شروع فصل تخم ریزی ماهیان است ادامه دارد.
اهیگیری در دریاچه سد مهاباد
در سد مهاباد انواع ماهی های بومی و غیر بومی همچون زرد ماهی، سفید رودخانه ای، كپور، سیمبرگ، فیتو فاك و آمور وجود دارد.
بیش از ۴۰ نفر در قالب یك تعاونی صیادی هر سال بیش از ۲۰۰ تن از این ماهیان را صید و در بازارا‌های مختلف ایران بفروش میرسانند.
این افراد در ماه هایی كه صید صورت نمی گیرد در خانه ساخته شده در كنار آب به تعمیر و نگهداری وسایل صید پرداخته و در طول شبانه روز مشغول نظارت در اطراف سد جهت جلوگیری از صید غیر مجاز می باشند.
در كنار سود و منفعت اقتصادی صید و نیز ایجاد اشتغالزایی برای نزدیك به ۲۵۰ نفر بصورت مستقیم و غیر مستقیم، باید گفت كه صید ماهی های گیاه خوار و لجن خوار، باعث افزایش جلبك ها در آب سد شده و عبور و مرور قایق های موتوری نیز موجب آلودگی آب می شود.
صید ماهی توسط شیلات بصورت انبوه و گاهی بی رویه موجب گلایه و دل آزردگی شهروندانی شده كه برای تفریح و سرگرمی برای صید ماهی بوسیله قلاب به كنار سد می آیند و دست خالی بر می گردند.
شنا در دریاچه سد
هر چند در حاشیه سد تابلو‌هایی مبنی بر ممنوعیت شنا نصب شده است، اما باز هم هستند كسانی كه در دریاچه سد شنا می كنند. در روز‌های گرم سال به درازای لبه دریاچه سد می توان انبوه جمعیت را دید كه مشغول شنا وآب تنی هستند كه خطر غرق شدن نیز هر لحظه در كمین شناگران به ویژه افراد مبتدی و نا آشنا با شنا است، به طوریكه هر سال چندین نفر در آن متاسفانه غرق می شوند.
شنا كردن مرد یخی در فصل های مختلف سال در دریاچه سد مهاباد
آقای مازوچی شناگر ۴۹ ساله مهابادی ۳۵ سال است كه شنا را فرا گرفته و در این مدت به كار غواصی، نجات غریق و شناكردن در آب های آزاد می پردازد. وی كه مربی شنا نیز هست از ۱۳ سال قبل شنا كردن در آب های سرد و یخی را آغاز كرده و بدون بروز هیچ مشكلی همچنان ادامه می دهد. گفتنی است شناگر یخی برای رفتن در داخل آب سرد و برف از هیچ پوششی استفاده نمی كند و هنگام بیرون آمدن از آب نیز تا بدنش به طور كامل خشك نشود، لباس هایش را بر تن نمی كند.
دریاچه سد مهاباد در روز‌های تعطیل، آخر هفته ها و به ویزه در ایام عید نوروز و شب سال نو بازدید كنندگان فراوانی از جنوب استان، شهر‌ها و حتی كشور‌های دیگر دارد. روز بهاری وتابستانی خانواده های مهابادی همراه میهمانان دور ونزدیك در صفا و صمیمیت كامل و امنیت مثال زدنی شب را به سر می برند.
تاریخچه
موقعیت جغرافیایی خاص مهاباد و زمین های حاصلخیز دشت شهرویران در سال ۱۳۴۹ یك رویداد تاریخی مهم را برای این شهر رقم زد. مجوزی برای احداث سد مهاباد به منظور تامین آب آشامیدنی و آبیاری زمین های كشاورزی دشت شهرویران صادر شد؛ تا وضعیت معیشتی مردم این منطقه كه عمدتا كشاورز ودامدار بودند، از درآمد مزارع و باغات حاصلخیز منطقه، بیشتر شود. روند پایه ریزی و انجام اقدامات اولیه ساخت سد مهاباد در دو فاز مطالعاتی سالهای ۱۳۴۱ و ۱۳۴۳ انجام گرفت و ساخت سد درسال ۱۳۴۶ آغاز و در سال ۱۳۴۸ كلیه مراحل ساخت بدنه سد به اتمام رسید. در سال های بین ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۸ همزمان با ساخت سد نسبت به احداث تصفیه خانه در محوطه سد برای جمعیت شهری آن سال ها نیز اقدام شد.
تهدیدها
در حاشیه مخزن سد فعالیت های كشاورزی، شست و شوی ماشین و ورود فاضلابهای ۵ روستای حاشیه سد به علت بی توجهی مردم مستقیما به داخل مخزن وارد می شود همچنین به سبب تعلیف دام ها از زمین های حاشیه دریاچه و كاهش میزان پوشش گیاهی كه فرسایش خاك نتیجه آن است دریاچه و مجموعه سد مهاباد را با مشكلات بزرگی مواجه كرده كه ادامه این روند ضرر‌های جبران ناپذیری خواهد داشت.
یكی دیگر از مشكلات اساسی دریاچه سد مهاباد، كاهش حجم آب ورودی به علت برداشت های بی رویه و غیر مجاز از رودخانه های دوسرشاخه آن است. كمك به احیای دریاچه ارومیه، اسقبال نكردن كشاورزان حوضه آبریز از روش های آبیاری نوین و همچنین كمك به روند تولیدات مجتمع پتروشیمی از دیگر دلایل كاهش حجم آب ذخیره دریاچه سد است. كمبود بارش های فصلی و بهره گیری از آب های سطحی حوضه آبریز كه به دریاچه سد وارد می شوند از عمده دلایل كاهش حجم آب مخزن سد مهاباد است، اما در این میان صرفه جویی در مصرف آب به وسیله همشهریان یك نیاز ضروری است. هم اكنون این سد با كاهش حدود ۱۰۰ میلیون متر مكعبی آب روبرو است. در سالهای اخیر برای كمك به احیای دریاچه ارومیه هشتاد میلیون متر مكعب آب دریاچه سد مهاباد رهاسازی شده است.
افزایش بازدید كنندگان از حاشیه سد مهاباد و گذراندن روز‌ها وساعات تعطیل در كنار آن، افزایش حجم زباله را به دنبال دارد به طور یكه در برخی نقاط آن حجم و وسعت پراكنده شدن زباله چشم ها را می آزارد. به دیگر سخن علاوه بر مشكلات كمبود آب دریاچه سد مهاباد، مدتی است مشكلات زیست محیطی نیز گریبانگیر این جاذبه بی نظیر در مهاباد شده است. علاوه بر بی توجهی افراد به حفظ طبیعت، در دسترس نبودن سطل های زباله درحاشیه سد از دیگر عواملی است كه موجب می شود نفس طبیعت حاشیه سد به شماره بیفتد.
تمهیدات
این سد با قدمت ۵۰ ساله در ابتدا با اهدافی معین احداث شد. ازآنجا كه حجم زیاد هدر رفت آب مربوط به بخش كشاورزی سنتی است، كمك به كشاورزان روستایی در پایین دست حوزه آبریز، به منظور به كارگیری سیستم های نوین آبیاری و جلوگیری از حفر چاه های غیر مجاز می تواند راهكار مناسبی برای صرفه جویی آب باشد.
همچنین كنترل سرشاخه های ورودی به دریاچه و جلوگیری از هدر رفت آن، رسیدگی به وضعیت آب در دسترس مردمان روستا‌های حاشیه نشین و تكثیر و پرورش ماهی ها و آبزیان در دریاچه سد متناسب با شرایط زیست آبی از جمله راهكار‌های كاربردی است.