بازار خوی

شهرستان خوی به سبب قرار گرفتن بر سر جادّه های معروف بازرگانی مانند: جادّه ابریشم، مكّه یولی، راه طرابوزان به جلفا و… و همچنین به سبب مركزیّت اقتصادی از قدیم دارای كاروانسراهای متعدّد، جهت تخلیه كالا و استراحت بازرگانان، و بازاری وسیع و گسترده جهت داد وستد كالای مختلف را دارا بوده است. در گذشته خوی دارای مركز اقتصادی و بازاری بزرگ بوده، ولی در دوره های مختلف تاریخی به علّت وجود سوانح طبیعی و انسانی، كه شهر كهن رو به نابودی گذاشته، به تدریج شهری نو و جدید دركنار آن به وجود آمده و بازار قدیمی فعلی شهر خوی مربوط است به آبادانی دوره های اخیر، كه از اواخر قرن دوازده هجری شروع شده است.

بازار قدیمی خوی كه در ضلع جنوب شرقی چهار راه مركزی و به راستای خیابان های طالقانی و انقلاب قرار گرفته، بازمانده گسترده می باشد. طبق قرائن مشهور از جمله دروازه سنگی، تنها دروازه باز مانده كهن و بقایای آثار حصار دور شهر(بدن) و خندق پشت آن كه تا این اواخر وجود داشت، از زمان های پیشین این مجموعه در ضلع شرقی شهر و متصل به دیوار دروازه ورودی شهر بوده است، كه در مابین خیابان های طالقانی و انقلاب وكوچه دبّاغخانه و قپان واقع شده است، وشكلی مستطیلی دارد و به سبب نوسازی و گسترش شهر خوی در چند دهه اخیر و عدم توجّه به آثار پر ارزش و ذیقیمت باستانی شهرمان كه یادگاری از عظمت و شكوه گذشته است، دخل و تصرّف فراوانی در آن به عمل آمده ولی آن مقدار از بافت قدیمی بازار كه باقیمانده، بسیار با ارزش و جالب توجّه می باشد. راسته بازارهای سر پوشیده، چهار سوهای خوش تركیب و سراهای نسبتا" بزرگ و جالب، فرم خوبی به آن داده است.

این بازاربه سبب شاهد و گواه بودن بر اوج و عظمت دیرینه خوی، شایسته توجّه بیشتری است. این مجموعه از چند راسته بازار سر پوشیده، سراها، چهار سوهای خوش تركیب و گذرهای قدیمی كه بقایای بافت بزرگتری است می باشد، با توصیف اینكه مقادیر زیادی از راسته بازارها و كاروانسراها و سایر واحد های مربوط، بعد ها به آن الحاق و از حالت اولیّه خارج شده، ولی همین مقادیر از بازار، باقیمانده بسیار با ارزش و دارای اتّصال منظّم و در مجموع از نظر معماری متناسب و هماهنگ می باشد.

با توجّه به ویژگی های معماری، اقلیمی بازار خوی، مانند بازارهای اصفهان، كرمان، اراك، فاقد تزئینات خاصّ گچ بری و كاشی كاری و كتیبه می باشد، تنها در بعضی قسمت ها، مخصوصا" در چهار سوهای آن نظم و دقّت قابل توجّهی در كاربرد و رگه چینی آجر، به كار رفته است.

در گذشته سنگفرش زیبایی كف بازار را پوشانده بود، لوله كشی آب مشروب نیز درست از وسط بازار می گذشت و قسمت شمالی و جنوبی شهر را بهم وصل می كرد. و فاضلاب شهری كه در بازار و كوچه های اطرافش وجود دارد، قدیمی ترین فاضلاب در سطح ایران می باشد.

شهرستان خوی، طبق شواهد و قرائن متعدّد از شهرهای قدیمی آذربایجان می باشد. ابن حوقل در سال 346 ﻫ .ق، از حصار آجری خوی نام می برد، ولی در اثر حوادث و سوانح طبیعی و انسانی سالیان متمادی، صدمات زیادی به آن خورده و در حال حاضر بازار موجود خوی از زمان زندیّه به بعد مخصوصا" بیشتر قسمت های آن به دستور عبّاس میرزا نائب السّلطنه در دوره قاجار، ساخته شده است كه مجموعه ای بسیار زیبا و دیدنی است. استیوارت، از خوی به نام شهر مردمان نجیب و دارنده زیباترین بازارها نام برده و در وصف بازارهای خوی چنین می نویسد : (( بازار خوی، بعد از بازار شیراز، زیباترین بازارهای ایران است كه بنای آن از آجر ساخته شده، با گنبد هایی كه بر سر آن ها روزنه هایی برای آفتاب گیری زده اند.)) و در چند صفحه بعد در مقایسه با بازار های تهران می گوید: ((بازارهای تهران با بازارهای خوی قابل مقایسه نیستند.))

این مجموعه، در حال حاضر از چند راسته بازار سر پوشیده و سراها و میدان های قدیمی كه بازمانده بافت بزرگتری می باشد، تشكیل شده و بعد ها مقدار زیادی راسته بازار و كاروانسراها وسایر واحدی های مربوط، نوسازی و از حالت اولیّه خارج شده، ولی همین مقدار از بازار كه مجموع متناسب و هماهنگ می باشد، از آثار با ارزش میراث فرهنگی استان است.

مصالحی كه در ساختمان بازار به كار رفته عبارت اند از: ملاط گچ و خاك و آجر، تمام كار توأم با سادگی بوده و در بعضی قسمت های بنا، نمای سنگی، مخصوصا" در چهار سوها وجوددارد، در قسمت پی نیز از سنگ استفاده شده و فاقد تزئینات جالب توجّهی، چه از نظر آجر چینی و یا گچ بری و نقّاشی می باشد.

از قسمت های قابل توجّه این مجموعه این است كه، هر كدام از راسته ها، مربوط به شغل معینی بوده و به نام همان شغل، مانند: مسگر بازار، بوركچی بازار، زرگر بازار، خرازی بازار، فرشچی بازار و… و یا به نام اشخاص خیّر كه در عمران و آبادی بازار، نقش مؤثّر داشته اند، مانند: امیر، جواد، حاجی بابا و… و معروف بوده است كه هم اكنون نیز نام های قدیمی را دارند.

در این مجموعه، مراكزی نیز جهت رفع نیازها و احتیاجات مردم و بازاریان موجود است، مانند: كاروانسراها ؛ مثل كاروانسرای خان، میرزا هاشم، قوشا كاروانسرا و … حمّام هایی نیز در این مجموعه قرار گرفته است، مانند: ائل حامامی در قسمت شرق و چسبیده به میدان قپان (خشكبار) و محمّد بیگ، در اوّل بازار، از طرف خیابان انقلاب و در جوار مسجد ملاّ حسن، كه از حمّام های زیبا و سنّتی خوی هست، با تزئینات و گچ بری های زیبایی كه همانندش را می توان در شیراز، مانند گرمابه وكیل دانست. و از اصول معماری قابل توجّه و مورد مطالعه این مجموعه  فاضلاب بازارمی باشد، كه با اصول فنّی و مهندسی صحیح و پیشرفته انجام گرفته است.