آیین مسیحی در دروان ایلخانی (1256ــ 1349 م)، به ویژه، در روزگار حكومت هولاكو، كه همسری مسیحی به نام دوقوزخاتون داشت، در ایران گسترش یافت و جایگاهی ویژه به دست آورد.از این رو، در سدهٔ سیزدهم میلادی، شمار روستاهای ارمنی نشین آذربایجان افزایش یافت و موجومبارمركز آبادی های ارمنی نشین شمال تبریز شد. شاخهٔ گریگوری آیین مسیح را، كه بیش از 1700 سال است در ارمنستان گرامی داشته و مورد احترام مردم آن سرزمین است، مهاجران سخت كوش ارمنی در دوران صفوی به ایران آوردند و سامان دادند. بنابراین، كلیسا به مانند نماد این شاخه از آیین مسیح، در گذر سده ها، در این سرزمین، پایدار مانده و همواره مورد احترام مردم ایران بوده است.در طی نبردهای ایران و عثمانی در سده های شانزدهم و هفدهم میلادی، كه آذربایجان مورد تاخت و تاز تركان قرار می گرفت، بیشتر روستاهای ارمنی نشین و پیرامون تبریز از جمله موجومبار مورد چپاول قرار گرفته و زیان بسیاری دیده است
پیشینه تاریخی:
استاد فرهیخته ورجاوند یادآور شده اند كه با توجه به غار كنده شده در تپهٔ كنار دیوار شمالی كلیسا، كه همانندی بسیار به نیایشگاه های كهن دارد و همچنین با توجه به اینكه كلیسای سورپ هریپسیمه در آغاز زیارتگاه بوده و بعد به صورت كلیسا درآمده می توان گفت پیشینهٔ این محل، كه جایگاهی مقدس و پیش از برآمدن آیین حضرت مسیح (ع) مورد ستایش بوده، كهن تر از تاریخ های یاد شده است. نقشهٔ كنونی كلیسا در سنجش با پرستـشگاه های كـهن همـانندی بسـیاری به نیایـشگـاه هـای مهـری(میـترائـوم) چـون مهـرابـهٔ دویچ التنبورگ در اتریش، مهرابهٔ دورا اوروپوس و مهرابهٔ لندن دارد و از یك نا و یا نِف مركزی و دو نا و پهلویی تشكیل شده است. محراب كلیسا، كه حدود یك متر از سطح اصلی درون ساختمان بلندتر است و به گونهٔ نیم دایره با سقف كاو غار مانند ساخته شده، همانندی بسیار این ساختمان را با یك پرستشگاه مهری بیشتر می سازد. (ایرانیان قبل از ظهور آئین زرتشت، میترائیست بودند. آئین میترا از ایران به اكثر نقاط اروپا و آسیا راه یافته و نیایش می شد. آثار نیایشگاههای میترا كه مهرابه نامیده میشود، هنوز هم در بیشتر كشورهای اروپا بعنوان اثر تاریخی مورد بازدید قرار میگیرد.)
در میان كلیساهای ارمنی، كه همانند میترائوم هستند و همانندی بسیاری با نقشهٔ كلیسای هریپسیمهٔ موجومبار دارند، می توان كلیسای نامور اِقواردرا، كه از سدهٔ ششم میلادی بر جای مانده، نام برد. این ساختمان در دامنهٔ كوه های آرا در ارمنستان قرار دارد.
مولف كتاب تاریخچه ارامنه در آذربایجان (نوره آیرمان) در مورد ساختمان كنونی این كلیسا می نویسد: «وجود سنگهای رج اول كلیسا نشان می دهد كه ساختمان اولیه این كلیسا حدود 800 سال قبل در اوایل قرن 13 میلادی ساخته شده است ولی به استناد سنگ نبشته روی سنگهای زیر بنای كلیسا این بنا یك بار در سال 1691 میلادی بازسازی شده و در سال 1840 میلادی نیز براثر زلزله شدیدی كه در منطقه روی داد، یكی از دیوارهای كلیسا خراب شد كه مجدداً بازسازی گردید. ابعاد كلیسا 13×23 و به ارتفاع 8 متر با سقف شیروانی است كه روی آن را خاك و شن پوشانده است. تمامی بنا با سنگ لاشه ساخته شده و روی چهار ستون قرار گرفته و محراب كلیسا به شكل نیم دایره در ضلع شرقی و وسط دو اتاق كوچك ساخته شده است. شش نورگیر در بالای دیوارهای غربی و شرقی و دیوارهای جنوبی و یكی نیز در سقف كلیسا به فضای محوطه بزرگ داخل بنا نور ملایمی می بخشد.
ساختمان كلیسای هریپسیمه از لحاظ پوشش شیروانی شكل آن تنها ساختمان مذهبی مسیحی ایران به شمار می رود. دربارهٔ چگونگی پوشش آن همانندی بسیاری بین سقف این كلیسا با سقف ساختمان یكی از پرستشگاه های مهری وجود دارد كه در1954 میلادی در لندنِ انگلستان در نزدیكی والبروك پیدا شده است.
كلیسای هریپسیمه در میان ساختمان های مذهبی و كلیساهای تاریخی موجود در سرزمین امروزی ایران تنها با ساختمان كلیسای سورپ سركیس خوی هـمانند است زیرا هر دو كلیسا دارای نقشهٔ مستطیل شكل با یك ناو پهن میانی و دو ناو كوچك تر پهلویی هستند.
مشخصات معماری:
ساختماناین كلیسا به شیوهٔ بازیلیك ساخته شده و از نظر پلان و فضای درونی همانند كلیسای سركیس مقدس خوی است. اندازه های بیرونی آن8/22 x 13متر و بلندی اش حدود 25/ 8 متر است كه به گونهٔ مستطیل و با پوشش شیروانی دو سو و بدون گنبد ساخته شده.
مصالح به كار رفته در ساختمان سنگ لاشه، ملات و آهك است، جز از دور درهای ورودی و نورگیرها و بالای پیرامون نمای بیرونی كه با سنگ تراشیده كار شده. ورودی های ساختمان در گوشهٔ جنوبی و باختری كلیسا قرار دارند كه سنگ كاری ساده و بدون تزیین دور آن شكل قاب مانندی به آن بخشیده است.
ورودی كلیسا مستطیل شكل است و نسبت به دیوار بیرونی ساختمان پس تر قرار گرفته اما نماسازی آن، كه بر دیوار بیرونی نیزهست، دو ستون یا پایه است كه بر فراز آن دوره ای به گونهٔ یك كمانِ دور تمامِ نعل اسبی قرار گرفته. دیوار شمالی كلیسا در سنجش با دیوار نمای جنوبی آن دارای بلندی اندكی است زیرا بر فراز یك بلندی ساخته شده است.
درون كلیسا مستطیل شكلی است به درازای 80/19و پهنای 58/10 متر كه به كمك چهار ستون میانی و جرزهای پیوسته به دیوارها به یك ناو یا نِف پهن در میانه و دو نا وپهلویی تقسیم شده و در نتیجه در سوی درازا، در دو سو، سه كمان نعل اسبی پدید آمده است.
محراب كلیسا در خاور آن قرار گرفته و به گونهٔ نیم دایره است. جای محراب چهار پله بالاتر از كف كلیسا قرار دارد و دیوار گرداگرد و سقف آن به گونهٔ هنرمندانه ای با طرح نیم دایرهٔ محراب یكسان شده است.
در دو سوی محراب و هم سطح با كف اصلی، دو اتاق كوچك قرار دارد كه نعل درگاه و نگهدارنده های آن و كف درگاه همه از سنگ تراش است. ستون های چهارگانهٔ سنگی درون ساختمان دارای طرحی دوازده گوشه است. این ستون ها بدون سرستون و تنها در جایی كه پایهٔ كمان آغاز می شود در خاور و باختر دارای لبه ای برآمده اند. تمامی ستون ها و جرزهای روی دیوارها و دورهٔ كمان ها به كمك سنگ های تراش مستطیل شكل خاكستری گرایسته به سیاه پوشیده شده. درصورتی كه دیوارهای اصلی و سقف ساختمان با سنگ لاشه ساخته شده است.
شش نورگیر در درون ساختمان جاسازی شده اند كه در بالای دیوارهای باختری و خاوری و دیوار جنوبی و یكی نیز در میانهٔ سقف كلیسا به فضای درونی ساختمان نور ملایمی می بخشند. پیرامون نورگیرها با سنگ های تراش آراسته شده و جز آن هیچ گونه آرایشی در درون كلیسا و نمای بیرونی آن دیده نمی شود.با این حال، فضای درونی از یك حالت ویژه و الهام بخش و آرام برخوردار است.
در میان جرزهای سنگی پیوسته و دیوار شمالی كلیسا، گودالی چهارگوش قرار دارد كه در گذشته به گونهٔ دری تا پایین گشوده بوده اما بعدها نیمی از آن را بسته اند. درون این دریچه به محوطه ای به درازای هشت متر و پهنای 25/4متر راه دارد. این محوطه، كه همانند غار یا سردابه ای است، در درون تپه كَنده شده و دیوارهای سنگی و شنی آن به گونهٔ طبیعی و بدون پوشش نگه داشته شده است. سقف سردابه به گونهٔ هلالی كَنده شده و دربارهٔ كاربرد آن می توان گفت به شكل كلیِ بیشتر مهرابه ها همانندی دارد.
كلیسای سنت هریپسیمه در دامنهٔ تپه ای، در سراشیبی و پشت دهنده بر آن به گونه ای استادانه ساخته شده و با طبیعت پیرامون خود آمیخته است و روی هم رفته ساختمانی بسیار گیرا و دل نشین است كه آن را در دامنه ساخته اند و از هر سو خانه های روستاییان آن را در بر گرفته و مجموعه ای زیبا از طبیعت را پدید آورده است.
موقعیت مكانی كلیسا:
كلیسای موجومبار یا سنت هریپ سیمه St.Herepsime در روستای موجومبار حدود 30 كیلومتری جاده تبریزـ مرند واقع شده است (در درهٔ سرسبز ساری چای، در آبادی موجومبار، كه تابع دهستان رودقات بخش صوفیان شهرستان شبستر است)
در گذرگاه راه تبریز به مرند، در حدود سی كیلومتری تبریز، راه آسفالته ای وجود داره كه به طرف شمال كشیده شده و راهی خاكی از آن جدا می شه كه پس از گذشتن از میان دشت و تپه ماهورها به روستای كهنسال و تاریخی موجومبار می پیوندد.خانه های روستا بر فراز تپه، برروی هم و به گونهٔ پلكانی و از مصالحی چون خشت، گِل و سنگ لاشه ساخته شده اند. ساختمان كلیسا نسبت به جای خانه ها در پایین ترین سطح ساخته شده و از نظر اندازه، در سنجش با آنها، ساختمانی بزرگ و باشكوه به نظر می رسد.
نزدیكترین مكان تاریخی به این كلیسا:
علاوه بر قبرستان تاریخی روستای موجومبار، كلیسای ویرانهٔ دیگری بر فراز تپه های چیره بر كلیسای هریپسیمه وجود دارد كه از سده های هفدهم و هجدهم میلادی برجاست و به نام آنِرِوویتبه معنی نامرئیِ مقدس نامور است.در بیرون این ساختمان، شماری سنگ گور با نقش صلیب وجود دارد كه نشانگر ارزش و اهمیت این مكان مقدس در روزگار آبادنی آن است.
