ریپورتاژ آگهی
برج طغرل

برج طغرل

این برج از آجر ساخته شده و دقت و مهارت بسیاری در آجركاری آن لحاظ شده است به طوری كه هنوز پس از گذشت نزدیك به ۱۰۰۰ سال، پیچ و خم تزئینات آن از مسافت چند متری مشخص است.
  • 1400/11/12
  • استان : سمنان
  • شهر : دامغان
  • دسته : عمارت های تاریخی ایران
آدرس : برج طغرل دامغان در جنوب روستای مهماندوست و میان روستای مهماندوست و روستای امام‌آباد شهرستان دامغان واقع شده و به برج طغرل شهر ری (استان تهران) شباهت دارد
تلفن : 66059000-021

رج طغرل دامغان در جنوب روستای مهماندوست و میان روستای مهماندوست و روستای امام‌آباد شهرستان دامغان واقع شده و به برج طغرل شهر ری (استان تهران) شباهت دارد. این برج از آجر ساخته شده و دقت و مهارت بسیاری در آجركاری آن لحاظ شده است به طوری كه هنوز پس از گذشت نزدیك به ۱۰۰۰ سال، پیچ و خم تزئینات آن از مسافت چند متری مشخص است.

مؤلف كتاب مطلع‌الشمس برج جنوب مهماندوست را این طور توصیف نموده است:

«برجی بسیار معتبر از قدیم مثل برج طغرل‌ بیك ری و میل رادكان در جنوب مهماندوست و مغرب مایل به شمال امام‌آباد دیده می‌شود كه دور دایره آن از خارج ۳۴ ذرع (بیش از ۳۵ متر) و قطر آن از داخل ۷/۲۰ متر است. این برج دوازده تَرك دارد كه یكی از ترك‌ها ورودی است و عرض هر تَركی ۱/۲۳ متر و بعد از ۱۰ ذرع و نیم ارتفاع سه فقره مقرنس از آجر به وضع‌های بسیار خوب انیق ساخته شده و پس از آن كتیبه‌ایست به عرض سه چهار یك به خط كوفی و بالای آن كتیبه دیگری است به خط بنائی و از آن به بعد گنبد مخروطی شروع می‌شود، اما فعلاً گنبد آن خراب و آنچه باقی است به ارتفاع ۱۴ ذرع می‌باشد، در برج رو به جنوب و یك قبر آجری در وسط و دو قبر دیگر سنگ‌چین در داخل برج دیده می‌شود، گویند این برج مزار امامزاده قاسم از اولاد حضرت موسی بن جعفر (ع) می‌باشد ولی ساختمان آن به مقبره شباهت ندارد».

همان گونه كه از این نوشتار مشخص است برج طغرل مهماندوست در حال حاضر سقف ندارد و مشخص نیست دلیل این امر چه می‌باشد.

این برج در سال ۴۹۰ هجری قمری مطابق با فرمانروایی سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است. با وجود این كه قسمتی از ساختمان برج خراب شده، ولی قسمت باقیمانده، قدمت این بنا را تأیید می‌نماید.

 

برج طغرل-M64Leoyov8

برج طغرل-z3v1Tdl93U

برج طغرل-8wU0qtc6Jf
چالش‌ها دربارهٔ شخصیت مدفون در بنا
چالش و اختلافات فراوانی میان كارشناسان و مورخان دربارهٔ شخصیت مدفون در این بنا وجود دارد. عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیك سلجوقی می‌دانند و در مجمل‌التواریخ صفحهٔ ۴۶۵ اینگونه آمده‌است كه «سلطان طغرل‌بیك شهر ری وفات رسید و تربتش آنجا برجاست». مورخ نامی تركیه، فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مكان می‌داند.

عده‌ای دیگر از نویسندگان این مكان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملك در قرن پانزدهم می‌دانند. در كتاب جامع ری باستان تالیف حسن كریمیان نیز آمده‌است كه گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی می‌دانند.

محمد محیط طباطبایی این بنا را متعلق به ابراهیم خواص می‌دانست و خودش هم پس از مرگ در جوار این برج در سال ۱۳۷۱ به خاك سپرده‌شد.  

برج طغرل-9f8ePv70AF

برج طغرل-7Ry6fOHB1i

این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و می‌توان از روی تابش آفتاب روی كنگره‌های آن زمان را تشخیص داد. در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردر با معماری طرح رازی ساخته شده است و تقریباً تا ارتفاع 4 متری برج دیوارها به صورت توپ تا قطر دیوارهای حدود 1.5 متر تشكیل شده و دیوارهای بالای ارتفاع 4 متر به صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلیكانی وجود دارد كه درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمایی می‌كند كه رابطی بین قسمت‌های تحتانی و فوقانی برج می‌باشد.

 

قدمت برج و پا برجا بودن آن در طی 700 سال كه از ساخت آن می‌گذرد با توجه به وقوع زلزله‌های سهمگین در ناحیه نشان از پی مستحكم و عمیق این بنا دارد. پی سازنده این برج در كف آن در كناره‌های دیوارها كانالهای گذر هوا را تعبیه كرده‌ كه این كانالها مانع از رطوبت دیوارها و از بین بردن خرابیهای ناشی از آن می‌شود و دیاوراهای برج طوری طراحی شده كه موجب طنین صدا در درون بنا می‌شود. و اگر واعظی یا خواننده‌ای در وسط برج خطبه‌ای ایراد كند و یا تصنیفی را بسراید صدای آن در همة برج طنین انداز می‌شودو به صورت اكو وار به سمع همه می‌رسد. كه البته وجود سقفی مخروطی كه بر فراز دیوارهای برج قرار داشته كه هم اكنون اثری از آن بر جای نیست شاید به این فناوری اكستیكی جلوه‌ای دیگر می‌داده است.

 

  كاربردهای برج طغرل

این برج علاوه بر آنكه با داور فرزانگان و دلاوران عصر خود می‌باشد استاد سازنده آن كاربردهای دیگری را در جاودانه ساختن آن بكار برده و معماری پنهانی را برای پی بردن به اسراری با آن عجین كرده است. از جمله كاربرد این برج استفاده در شبهای تار با استفاده از روشن كردن آتش بر باروی بلند آن برای راهنمای مسافران جاده ابریشم كه از جانب خراسان به جانب ری می‌آمدند بوده و در روز احتیاجات گاهشماری مردم را مرتفع نموده است. بنا به گفته فرزانه اندیشمند استاد منوچهر آرین پژوهشگر خراسانی عرصه تاریخ علم كشور در مقاله نگاه دیگری به برجها اطلاق واژه برج به این بنا و بناهای مشابه از آنجا كه برج به منازل عبور حركت سالانه خورشید در دائره‌البروج گفته می‌شود حكایت از این مطلب دارد كه گذشتگان از این روی سایه‌های این ابنیه و دریچه‌های گذر نور خورشید كه در روی آنها تعبیه شده پی به برجی كه خورشید در آن غوطه ور می‌باشد می‌بردند زیرا كه در هر برجی خورشید ارتفاع خاصی در آسمان نسبت به افق و میل خاصی نسبت به جهات جغرافیایی مناطق داردلاجرم سایه‌ها و طرز تابش آن متفاوت خواهد بود كه از این تغییرات می‌توان در تعیین روزها و برج‌ها بهره‌ برد و این فناوری به كار رفته در این ساختمانهاست كه كلمة برج را زیبنده نام آن كرده است.

 

برج طغرل علاوه بر این ویژگی فوق‌العاده، ویژگی منحصر به فرد دیگری در خود نهفته دارد كه سرود زیبای اندیشه استاد سازنده خود را جلوه‌گر می‌كند. و آن ساعت آفتابی منحصر به فردی است كه در دل كنگره‌های آن پنهان دارد. كه شاید مورد مشابه آن در تاریخ علم كمتر یافت می‌شود. همان طور كه ذكر شد حول این برحج از نمای بیرونی 24 كنگره با زاویة حاده جلوه‌گر شده كه اگر در روبروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما می‌نگرد.

 

در دقت در این بنا از آنجا كه این كنگره‌ها درو تا دور این اثر را فرا گرفته به گونه‌ای خاص طراحی شده كه اگر چنانچه طلوع آفتاب اتفاق بیافتد در جانب شرق بنا كم‌كم یكی از كنگره‌ها روشن می‌شود و آفتاب درون آن می‌تابد، اگر نیم ساعت از طلوع آفتاب بگذرد, نصف كنگره روشن می‌شود اگر یك ساعت از طلوع خورشید بگذرد یك كنگره به طور كامل روشن می‌شود و اگر چنانچه دو ساعت بگذرد و كنگره روشن می‌شود، همین طور اگر سه ساعت بگذرد سه كنگره تا هنگامی كه به لحظه‌ای می‌رسیم كه خورشید روی نصف النهار منطقه قرار می‌گیرد. یعنی بیشترین ارتفاع خود را از افق دارد، در این هنگام خورشید درست در بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد چرا كه دربهای برج كاملاً شمالی جنوبی بوده و روی نصف النهار واقع است در این هنگام سایه تیغه‌ای كه بالای سر سردرب ورودی است درست در بالای تبری ضربی گونه سر در قرار گرفته و حكایت از لحظه اذان ظهر می‌كند و در زمستان كه ارتفاع خورشید پایین‌تر است در لحظه ظهر خورشید از درب جنوبی درست وسط برج می‌تابد.

 

اگر چنانچه خورشید از لحظه ظهر زوال پذیر و به جانب غرب گرایش یابد حال كنگره‌های جانب غرب شروع به روشن شدن می‌كند. اگر نیم‌ ساعت از لحظه ظهر بگذرد نیمی از كنگره از جانب غرب روشن می‌شود اگر یك ساعت بگذرد یكی از كنگره‌ها و اگر دو ساعت از ظهر بگذرد نیمی از كنگره‌ها روشن می‌شود و همین گونه تا خورشید غروب كند. پس از روی كنگره‌های این برج و روشن شدن آن توسط خورشید می‌توان مقدار گذشت زمان را از لحظه طلوع آفتاب، لحظه ظهر ، و مقدار گذشت زمان از لحظه ظهر را محاسبه و تعیین نمود.

برج طغرل-xsc3cBQ894

برج طغرل-Od2f1fSlVh

برج طغرل-VIyZqYx9Cr

برج طغرل-KtuyqIXSTZ

برج طغرل-1Fp28Br8qD

 مرمت و بازسازی
برج طغرل برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در پایان ۳۵امین سال پادشاهی ناصرالدین شاه مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت و لوحه‌ای مرمر بر سردر بنا نصب گردید. این بازسازی بنا را از خطر نابودی نجات داد ولی ظرافت كاری‌های قدیمی و بقعهٔ كتیبهٔ كوفی آن را از بین برد.

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ سالها این بنا متروك بود تا در اوایل دههٔ هفتاد بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت و بطور جدی در نیمهٔ سال ۱۳۷۷ آغاز و در زمستان ۱۳۷۹ به پایان رسید.

در حال حاضر بازسازی بنا به دست منطقه ۲۰ شهرداری تهران در محوطه‌ای به وسعت ۲ هكتار و به منظور گسترش و ساختن فرهنگسرا، كتابخانه، موزه و رستوران در حال انجام می‌باشد.