قلعه قاجاری ارنان واقع در دهستان ارنان مهریز در استان یزد با شماره 31422 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسید.

 منطقه یزد، این قلعه كه در یكی از روستاهای تاریخی و از جمله روستاهای قدیمی استان یزد واقع شده، دارای آثار ارزشمند تاریخی متعددی است.

براساس كاوش‌های اخیر در سنگ‌نوشته و نقش‌نگاره‌هایی كه بر سنگ‌های كوه ارنان منقش شده است، این روستا قدمتی بیش از 10 هزار سال دارد. هر چند در مورد تاریخ بنای ارنان و اطراف آن اطلاعات دقیقی در دسترس نیست اما بنای ارنان را به زرتشتیان و نام آن را برگرفته از نام یكی از دختران بزرگان و كاهنان زرتشتی می‌دانند.

قلعه ارنان از نظر مبحث معماری‌شناسانه یعنی نقشه‌ها، شیوه معماری و مواد و مصالح و همچنین به دنبال تحقیقات میدانی، به لحاظ تاریخی مربوط به دوران قاجار است و نام آن نیز متاثر از نام روستای ارنان است.

این قلعه از ابتدا جهت كاربری مسكونی ساخته شده كه از حدود سه خانوار شروع و بعد از آن قلعه مملو از اهالی روستا می‌شود. گفته می شود كه حدود 20 سال است كه این قلعه خالی از سكنه شده است ولی كلیه پلاك‌های موجود در قلعه بجز مسجدی كه در ضلع شمال غربی واقع شده، مسكونی بوده است. البته مسجد مذكور هنوز هم مورد توجه اهالی است و گاهی اهالی بومی برای برپایی فریضه نماز، فضای این مسجد را به مسجد نوسازی كه در جبهه شرقی قلعه ساخته شده است، ترجیح می‌دهند.

درصد بالایی از فضاهای مسكونی این قلعه دارای پلان‌های تقریباً هم تیپ و مشابه هستند و هر كدام از این فضاهای مسكونی دارای فضاهای خواب، نشیمن، انبار، مطبخ و سرویس بهداشتی و حیاط هستند. همچنین در چهار جبهه حصار قلعه، برج‌های دو طبقه با نقوش هندسی خشتی ساده و زیبا را داریم و غلبه بصری قلعه از بیرون است چرا كه در گذشته‌های دور و قبل ساخت و سازهای جدید و تأسیسات شهری، بلندترین سازه روستا بوده است.

مسجد قلعه به عنوان تنها فضای معماری متفاوت قلعه به شمار می‌آید. به علاوه وجود یك كتیبه سنگی بر بدنه شرقی ورودی مسجد و همچنین نوشته‌ای بر بدنه بیرونی حصار جبهه جنوب شرقی قلعه، از خصوصیات در خور توجه این قلعه است.

قلعه ارنان پتانسیل خوبی جهت جذب گردشگری و معرفی تاریخ كهن این دیار دارد و جهت پاسداشت این روستای تاریخی، ضرورت‌های ثبت اثر و بعد از آن مرمت استحفاظی و تعیین حریم در این مجموعه احساس می‌شود تا آسیب‌های بیشتر ماهیت قلعه را خدشه‌دار نكند.