آشنایی با هویت تاریخی مشهد؛ جایگاه مسیحیان در گذشته تاریخی مشهد
«آلیك» - كلیسای مسروپ مقدس و آرامستان ارامنه حضور فعال توام با همراهی مسیحیان در گذشته تاریخی مشهد را نشان می‌دهد كه برای حفظ هویت شهر مشهد این دو بنا باید حفظ شده و روایت حضور ارامنه و مسیحیان و جایگاه آنان در گذشته مشهد نیز برای مردم بیان شود.
رضا سلیمان‌نوری، خراسان‌پژوه در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص ساخت كلیسای ارامنه در مشهد اظهار كرد: یكی از سیاست‌های خاص نادرشاه برای بهبود شرایط سكونت در مشهد به عنوان پایتخت سلسله افشاریه، انتقال هنرمندان، صنعتگران و تاجران سایر شهرها و نقاط تحت تسلط خود به این شهر بود. وی در انجام این مهم نه تنها تعداد قابل توجهی از صنعتگران هندی را به منظور ساخت مقبره خود در مشهد و سپس ایجاد كاخ خورشید در كلات به خراسان آورد، بلكه زمینه مهاجرت بخشی از یهودیان گیلانی و ارامنه ساكن جلفا به مشهد را نیز فراهم كرد.
وی افزود: بر اساس اندیشه نادرشاه، دلیل فعالیت و تبحر این دو گروه اقلیت دینی در حوزه‌هایی چون زرگری، جواهرسازی و بازرگانی، شرایط اقتصادی مشهد را به نوعی بهبود می‌بخشید كه ساكنان آن زندگی بهتری را نسبت به ساكنان اصفهان و قزوین پایتخت‌های شناخته شده عهد صفوی تجربه می‌كردند.
پایان حضور كوتاه‌مدت مسیحیان در مشهد با پایان سلسله افشاریه
این خراسان‌پژوه ادامه داد: البته این موضوع با قتل ناگهانی نادرشاه نه تنها به سرانجام نرسید، بلكه قتل عام گسترده بازرگانان، تجار و صاحبان مال و مكنت در دوره جابه‌جایی قدرت در بین جانشینان وی تا هنگام تسلط فتحعلی شاه قاجار بر مشهد و پایان حكومت افشاریان در خراسان، باعث پایان حضور كوتاه مدت مسیحیان در مشهد شد.
سیلمان‌نوری گفت: این ریشه‌كنی به صورتی بود كه هرچند جوناس هنوی، بازرگان انگلیسی بازدیدكننده از مشهد در عهد نادرشاهی، در خاطرات خود از كلیسای ارامنه در نزدیكی مقبره ساخته شده توسط نادرشاه برای خود خبر می‌دهد، اما در هیچ كدام از آثار وی تا اواخر قرن گذشته حتی در كتاب سه جلدی «مطلع‌الشمس» كه روایت سفر ناصرالدین شاه به مشهد به قلم «محمدحسن اعتمادالسلطنه ملقب به صنیع‌الدوله» است، اشاره‌ای به حضور پیروان هیچ یك از فرق مسیحی در مشهد نشده است.
وی یادآور شد: هرچند در كتاب «مكتب شاپور» كه به بررسی مشهد در ابتدای سده معاصر اختصاص دارد، اشاره‌ای به وجود مسیحیان و ارامنه در مشهد نشده است، اما اسناد موجود از آن دوران به ویژه آنچه جهانگردان سفر كرده به مشهد در سال‌های پایانی قرن گذشته و ابتدای قرن جاری ثبت كرده‌اند، خلاف این ادعا را ثابت می‌كند. گویی كه نویسندگان مكتب شاپور معذوریتی در بیان حضور مسیحیان در مشهد داشته‌اند.
كلیسای ارامنه مشهد در چه دوره‌ای ساخته شد؟
رئیس هیات مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان خاطرنشان كرد: بر اساس اسناد موجود، در سال‌های پس از مشروطه به آرامی تعدادی از بازرگانان ارمنی از راه روسیه به مشهد آمده و در این شهر ساكن شده‌اند. پس از آن نیز با تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی كشور تا پایان دوره پهلوی اول، هر روز به شمار مسیحیان و ارامنه در مشهد اضافه می‌شد تا حدی كه با موافقت استاندار وقت در سال ۱۳۱۷ كلیسای ویژه ارامنه در میدان ده دی مشهد ساخته شد.
سلیمان‌نوری تصریح كرد: مسیحیان به ویژه ارامنه در این دوران نه تنها در ساختار فرهنگی و اجتماعی مشهد پذیرفته شدند، بلكه بازوان قدرتمندی برای اجرای برنامه‌های فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی حكومت در شهر بودند. آرسن و هاراند مانگاساریان پدر و پسری كه بزرگ‌ترین سینماداران مشهد در سال‌های پیش از انقلاب به شمار می‌رفتند، در كنار آنان آبكار گاسپاریان و آرمناك سانتوریان دو سینمادار دیگر برجسته ارمنی از جمله این افراد هستند.
نقش مسیحیان مقیم مشهد در توسعه حوزه‌های مختلف شهری
وی بیان كرد: البته مسیحیان مشهد و در راس آن‌ها ارامنه در حوزه‌های دیگر شهری نیز فعالیت داشتند. به طور مثال ملكن هارتونیان فردی است كه صنعت نساجی و برق را برای مشهد به ارمغان آورده و مهندس یپرم توماس نیز آسفالت بولوار وكیل‌آباد را از خود به یادگار گذاشته است. البته النا درمگردیچیان در دوران خود برترین معلم پیانو در مشهد به شمار می‌رفت. همچنین پول ژولیا هماتولوژیست در شهر معروف شده بود؛ البته كه نباید از كنار نام دكتر بادالیان، پزشك ارمنی كه بسیاری از كودكان دهه‌های ۴۰ تا ۶۰ مشهد بیمار وی بودند نیز به راحتی گذشت.
این خراسان‌پژوه افزود: مسیحیان در مشهد سال‌های سال در كنار مسلمانان زندگی می‌كردند و حتی یكی از آنان یعنی آلبرت بیله عیوض نیز در جریان جنگ تحمیلی شهید شد، اما شرایط فرهنگی و اقتصادی شهر به گونه‌ای جلو رفت كه به آرامی از تعداد آنان در مشهد كاسته شد، در حدی كه در سرشماری عمومی سال ۱۳۷۵ تنها ۶۱ نفر از ساكنان مشهد خود را مسیحی معرفی كردند و در مهر ماه سال ۱۳۷۹ در آخرین انتخابات شورای كلیسایی مشهد، تنها ۲۳ نفر شركت داشتند. متأسفانه آخرین سرشماری‌ها بازگوكننده این است كه مسیحیان و ارامنه دیگر در ساختار جمعیتی مشهد جایگاهی ندارند.
سلیمان‌نوری عنوان كرد: وجود دو بنای ثبت ملی كلیسای مسروپ مقدس كه مردم مشهد آن را به كلیسای ده دی می‌شناسند و آرامستان ارامنه واقع در چهار راه شهید كریمی، حضور فعال توام با همراهی مسیحیان در گذشته تاریخی مشهد را نشان می‌دهد.
وی گفت: البته لازم است برای حفظ هویت شهر مشهد به عنوان شهری كه زمانی به پیروی از امام گفت‌وگوها محل تضارب‌آرا و اندیشه‌های پیروان مذاهب مختلف بوده و در حال حاضر نیز ظرفیتی بزرگ در بازگو كردن واقعیت اسلام رحمانی گفت‌وگو محور دارد، این دو بنا حفظ شده و روایت حضور ارامنه و مسیحیان و جایگاه آنان در گذشته مشهد برای مردم بیان شود.