به‌عنوان یك ایرانی، واجبه كه با اولین متن شناخته شده ایران آشنا بشی! اولین سنگ نوشته جهان و ایران، در سی كیومتری كرمانشاه برروی دامنه كوه معروف بیستون قرار گرفته. این متن یكی از ارزشمندترین آثاری هست كه داریوش بزرگ از زمان هخامنشیان به‌جا گذاشته. این سند تاریخی، در ارتفاع بسیار بلند از سطح زمین حك شده، به‌طوریكه خوندن اون از پایین امكان‌پذیر نیست. اما طبق تحقیقات و بررسی‌ها، برروی این سنگ نوشته شرح پیروزی داریوش بزرگ و عظمت اون نوشته شده. اگه برای شناخت این سنگ نوشته باارزش و آگاهی از نوشته‌های روی اون كنجكاو هستی، این نوشته همون چیزی هست كه لازم داری!
چرا كتیبه بیستون انقدر باارزشه؟
كتیبه بیستون كه در فارسی باستان به اون كوه بُغستان، بگستان ( به معنی جایگاه خدایان) یا بهستون (به معنی ستون‌های خوب) می‌گفتن، یكی از ارزشمندترین آثار تاریخی كشورمون هست. این سند تاریخی در یك موقعیت جغرافیایی خاص و مهم تاریخی ثبت شده. برای اینكه به اهمیت این مكان پی ببری، بذار بگم كه از مجموعه بیستون ۲۸ اثر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده! بدون شك، مهم‌ترین این آثار نقش برجسته كتیبه داریوش هست. اما آثار دیگه مثل سراب بیستون، بقایای گورستان قدیمی، دژ تاریخی، مجسمه هركول و… هم در اطراف این كتیبه هستن كه ارزش بسیار بالایی دارن.
شناخت كتیبه بیستون به ما كمك می‌كنه تا با خط میخی آشنا بشیم و به‌واسطه اون اطلاعات زیادی درمورد پارسی باستان دریافت كنیم. اینكه اجداد ما در ۲۵۰۰ سال پیش چه آداب و رسومی داشتن و از چه سنت‌هایی پیروی می‌كردن، موضوعات مهمی هستن كه با مطالعه برروی این كتیبه میشه به اونها پی برد.
وقتشه نوشته‌های روی این كتیبه رو رازگشایی كنیم!
درمجموع، برروی این سنگ نوشته به سه زبان اكدی، عیلامی و پارسی باستان نوشته شده. متن این نوشته به اولین سال حكومت داریوش اشاره داره كه به‌صورت اول شخص (از زبان خود داریوش) روایت میشه. داریوش سراسر این سال رو به جنگ با پادشاهان كشورهای دیگه سپری كرد. اگه تاریخت قوی باشه می‌دونی كه داریوش بعد از كشته شدن بردیا به حكومت می‌رسه، این موضوع باعث میشه در سراسر امپراطوری هخامنشی،۱۹ شورش بزرگ و كوچیك اتفاق بیوفته. داریوش با تمام این شورش‌ها مبارزه می‌كنه و پس از پیروزی، تصمیم می‌گیره كه شرح این پیروزی رو هم برای مردمان عصر خودش و هم برای آیندگان، به نمایش بذاره. درنتیجه، او صخره بیستون رو كه یكی از پر رفت و آمدترین راه‌های اون زمان بود، برای اجرای این تصمیم انتخاب می‌كنه.
ارتفاع سنگ نوشته بیستون ۷ متر و ۸۰ سانتی‌متر هست كه در طول ۲۲ متر ادامه داره. در این كتیبه، ۵ ستون به خط میخی دیده میشه. ۴ ستون اولیه در عرض كمتر از ۲ متر و طول كمتر از ۴ متر حك شدن. این متن درمجموع، شامل ۵۲۵ سطر میشه.
بررسی تصویر نقش برجسته
علاوه‌بر خطوط میخی، شكل اهورا مزدا برروی این ستون‌ها حك شده كه با چهره انسانی و ریشی مستطیلی شكل، از میان اشعه‌های خورشیدی بسیار بزرگ كه در حال نورافشانی هست، تراشیده شده. برروی سر اهورا مزدا، یك تاج تابناك با شاخ قرار گرفته كه نشانه خدایی بودن او هست. در این تصویر اهورا مزدا دست چپ خودش رو كه در اون یك حلقه قرار داره، به سمت داریوش دراز می‌كنه. این نشان‌دهنده اجرای مراسمی مبنی بر تسلیم قدرت و سلطه پادشاهی به داریوش هست. او دست راستش رو بلند كرده تا برای داریوش خیر و بركت طلب كنه.
در قسمت دیگر، داریوش با تاج پادشاهی بر سر، سبیل‌هاش رو تاب داده و ریشش رو مستطیلی شكل و به شیوه ریش پادشاهان آشور درآورده. دست راست او به‌صورت دعا و راز و نیاز به‌سمت اهورا مزدا دراز شده و در دست چپش كمانی قرار گرفته. تصویر داریوش برروی كوه بیستون، با قد معمولی یعنی ۱۸۰ سانتی‌متر حك شده. او در این تصویر با پای راست خود گئومات را زیر لگد انداخته.
در پشت سر او هم دو نفر از درباریان نیزه‌دار و كماندار با تیركش وایسادن كه هر دو ریش‌های بلندی دارن. این دو نفر، طبق نقشه‌های رستم، به‌ترتیب گبری و آسپاتینا هستن. قد اینها كوتاه‌تر از داریوش و حدود ۱۵۰ سانتی‌متر هست. اما به‌هرحال از تصویر پادشاهان یاغی كه در ارتفاع ۱۲۰ سانتی‌متر تراشیده شدن، بلندتر هستن. در مقابل داریوش، ۸ نفر از غاصبان تخت پادشاهی نقش بستن كه به‌وسیله یك زنجیر به یكدیگر متصل شدن.
كتیبه به این خفنی چطوری ساخته شده؟
بعد از خوندن مشخصات سنگ نوشته بیستون، شاید از خودت بپرسی كه روش ساخت این كتیبه چطوری بوده كه بعد از این همه سال دوام آورده؟ اول از همه باید بگم كه بخشی از این كتیبه در جنگ جهانی اول و دوم دچار آسیب شده. اما با این وجود كتیبه بیستون بعد از این همه سال هنوز عظمت خودش رو داره!
بدون شك، تراشیدن صخره در چنین ارتفاعی غیرممكنه، مگه اینكه یك روش دسترسی سریع به اون قسمت از صخره وجود داشته باشه. در بخشی از كوه بیستون باقی مونده‌های مبهمی از یك پلكان دیده میشه. احتمالا این پلكان مسیری بوده كه كارگران رو به محل كارگاه هدایت می‌كرده. همچنین، آثاری دیده میشن كه نشان‌دهنده تراشیدن تخته سنگ‌های زیر كتیبه تا نزدیكی زمین هستن. پس، در زمان ساخت این كتیبه یك مسیر دسترسی از زمین تا مكان سنگ نوشته ایجاد شده بود كه برای رفت و آمد كارگران استفاده می‌شده، بعد از اتمام كار این مسیر تراشیده و محو شده.
رنگ لعاب‌گونه قهوه‌ای مانندی كه در سراسر این كتیبه به چشم میاد، نشون دهنده این موضوع هست كه پس از پایان كار، داخل متون حك شده سرب ریخته شده. همچنین، سراسر كتیبه توسط یك اندود پوشیده شده كه هنوز هم ماهیت اون مشخص نیست. نكته‌ای كه در ساخت این كتیبه وجود داره این هست كه در طی فرآیند ساخت، اگه قطعه‌ای از صخره خراب می‌شد، قطعه سنگ دیگه‌ای به اندازه همون، جایگزین می‌كردن.
حالا روی این كتیبه چی نوشته شده؟
بخشی از ترجمه دقیق نوشته‌های روی این كتیبه رو در ادامه آوردم:
” من داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه در پارس، شاه كشورها، پسر ویشتاسب، نوه ارشام هخامنشی. پدر من ویشتاسب، پدر ویشتاسب ارشام، پدر ارشام آریامن، پدر آریامن چیش پیش، پدر چیش پیش هخامنش. بدین جهت ما هخامنشی خوانده می‌شویم [كه] از دیرگاهان اصیل هستیم. از دیرگاهان نیاكان ما شاهان بودند. ۸ [تن] از نیاكان من شاه بودند. من نهمین [هستم] ما ۹ [تن] پشت اندر پشت (در دو شاخه) شاه هستیم به خواست اهورامزدا من شاه هستم. اهورامزدا پادشاهی را به من داد. این [است] كه از آن من شدند. به خواست اهورامزدا من شاه آن‌ها بودم. پارس، عیلام، بابل، آشور، عرب، مودرای (مصر)، اهل دریا (فینیقی‌ها)، سارد (لیدی)، یونان (یونانی‌های ساكن آسیای صغیر)، ماد، ارمنستان، كاپادوكیه، پرثو، زرنگ (سیستان)، هرئی و(هرات)، باختر (بلخ)، سغد، گندار (دره كابل) سك (طوایف بین دریاچه آرال و دریای مازندران)، ثت گوش (دره رود هیرمند)، رخج (قندهار)، مك (مكران و عمان) جمعاً ۳۲ كشور. این [است] كشورهایی كه از آن من شدند. به خواست اهورامزدا بندگان من بودند. به من باج دادند. آنچه از طرف من به آن‌ها گفته شد، چه شب، چه روز همان كرده شد.”
متنی كه الان خوندی فقط بخشی از ستون یك این سنگ نوشته بود! در تمام بخش‌های دیگه این كتیبه، داریوش درمورد اصل و نصب خودش و چگونگی سركوب شورشیان، با آب و تاب فراوان توضیح میده كه ترجمه اون خیلی طولانی میشه.
آدرس سنگ نوشته بیستون كجاست؟
سنگ نوشته بیستون رو می‌تونی در سی كیلومتری استان كرمانشاه پیدا كنی. بعد از گذشتن از همدان و شهرهای كنگاور، كرماشان و سرپل‌ذهاب به یك راه باستانی چند هزارساله می‌رسی كه در بین‌النهرین ختم میشه. در این مسیر كتیبه بیستون برروی كوه بیستون خودنمایی می‌كنه.