كلیسای هوانس مقدس ارومیه به فاصلۀ حدود ۳۵ كیلومتری شمال شرق شهرستان ارومیه روستای كوچك قره قیز واقع شده است. این روستا از توابع دهستان نازلوی شهرستان ارومیه است و در طول جغرافیایی َ۰۹ و ْْ۴۵ و عرض جغرافیایی ۴۵ و ْْ۳۷ قرارگرفته و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۲۸۸ متر است.روستا در دشتی معتدل و نیمه خشك در سیزده كیلومتری شمال شرقی نوشین شهر واقع شده و حدود یازده خانوار ترك و ارمنی در آن ساكن هستند كه اكثر آنها به كار كشاورزی، باغداری و دامداری اشتغال دارند. این روستا دارای جادهای شوسه است كه كلیسای تاریخی هوهانس مقدس در حاشیۀ جنوبی و ابتدای روستا در ضلع غربی این جاده واقع شده است.
تاریخچه
بر سردر ورودی كلیسای هوانس مقدس كتیبه ای نصب بوده كه امروزه به غارت رفته و از متن آن اطلاعی دقیق در دست نیست. در مورد تاریخ دقیق ساخت و نام بانی آن نیز مدركی مستند و مستدل در دست نداریم. محققان ایتالیایی ای كه در مورد این كلیسا تحقیق كرده اند تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانسته اند. شباهت نقشه ها و مصالح به كار رفته در ساخت این بنا با كلیساهای حضرت مریم نخجوان تپه، سورپ ساركیس سپورغان و… نیز استفاده از سر ستونهای چوبی به شیوۀ ایونیك و دوریك، كه خصیصۀ عمدۀ اكثر كلیساهای قرن هفدهم و هجدهم در این منطقه است، این نظریه را قوت می بخشد. گذشت زمان، بیتوجهی و مهاجرت ارمنیان كلیسا را به حالت متروكه در آورده و به تدریج، تخریب هایی در آن صورت گرفته به طوری كه امروزه بخشی از دیوار شمالی و محل اتاق جانبی و قسمتهایی از پوشش سقف آن نیز از بین رفته است.
پیشینه و تحقیقات
مدارك مكتوب موجود دربارۀ این كلیسا محدود به اشارات دانشكدۀ پلی تكنیك دانشگاه میلان ایتالیا، در چهارچوب مطالعه بر روی معماری مذهبی ارمنیان ایران، به نام این بنا، موقعیت مكانی، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش سقف و وضعیت كنونی آن است. مدارك مرسوم این كلیسا تاكنون منتشر نشده است.
توصیف كلی بنا
كلیسای هوهانس مقدس قرهقیز مشتمل بر تالاری است منفرد و مستطیل شكل به مساحت حدود ۱۰۲ مترمربع در ضلع جنوبی و ابتدای ورودی روستای قرهقیز. در حاشیۀ كلیسا، درختان زیادی ریشه دوانده اند كه باعث تخریبهایی در بنا شده اند. این كلیسا از چهار طرف به فضای باز منتهی می شود.
مصالح
كلیسا با سنگ و خشت به منزلۀ مصالح اصلی و گچ و چوب به منزلۀ مصالح فرعی بنا شده است.
نقشه
كلیسـای هوهـانس مقدس قرهقیـز مشتمل بر نمازخانهای است مستطیل شكل با ابعاد ۱۲ × ۵/۸ متر. این كلیسا محور اصلی شرقی ـ غربی دارد و انتظام اجزا و عناصر بر اساس انطباق با جهت محراب صورت گرفته است. سطح كلیسا اندكی پایینتر از زمینهای اطراف قرار گرفته و دارای یك ورودی اصلی در ضلع جنوبی است. این كلیسا نیز به شیوۀ بازیلیك تك ناوی و ستون دار بنا شده و در فضای داخلی آن چهار ستون چوبی سنگینی سقف را تحمل میكنند.
محراب كلیسای هوانس مقدس در انتهای ضلع شرقی و بالاتر از سایر نقاط قرار گرفته و ورود به آن از طریق دو پله، كه آنها را به صورت قرینه در دو جناح محراب ساخته اند، امكانپذیر میشود. محراب مستطیل شكل است و در جناح شمالی و جنوبی آن دو طاقچۀ كوچك برای نگهداری اشیاء تعبیه شده است.
همچون بیشتر كلیساهای ایران این كلیسا نیز دارای دو اتاق جانبی در دو جناح محراب است كه معمولاً در اتاق جانبی شمالی لباسهای كشیشان و در اتاق جانبی جنوبی، وسایل مورد نیاز در مراسم مذهبی نگهداری میشود. به لحاظ كاركردی در این كلیسا نیز سه بخش محل عوام، محل سرودخوانان و محراب وجود دارد و تفكیك این سه قسمت با ایجاد اختلاف سطح مابین آنها صورت گرفته است به طوری كه محل سرودخوانان، كه از اواسط بخش میانی آغاز میشود، بالاتر از سطح محل عوام و سطح محراب بالاتر از سطح محل سرودخوانان قرار گرفته است اما تفكیك دقیق این حریمها به لحاظ تخریبهای صورت گرفته در فضای داخلی میسر نیست.
در كلیسای هوانس مقدس برای پوشش سقف از دو روش استفاده كرده اند. پوشش قسمت اعظم كلیسا، كه محل عوام، محل سرودخوانان و اتاقهای جانبی را شامل میشود، به صورت مسطح و چوبی است. در این بخشها، سنگینی سقف به چهار ستون چوبی و دیوارهای شمالی و جنوبی منتقل میشود. به دلیل تخریب بخشی از دیوار جنوبی، كه محل اتكای تیركهای افقی سقف است، ستون دیگری نیز برای استحكام بخشی به این قسمت افزوده اند. پوشش بخش دیگر كلیسا، كه شامل سقف محراب است به صورت گنبدی اجرا شده بدین معنا كه با استفاده از خشتهایی به ابعاد ۱۰×۱۰×۲۰ سانتیمتر و چهار سكنج چوبی پایۀ مربع را به دایره تبدیل كرده و بر مجموع آنها گنبد عرقچین كوچكی ایجاد كرده اند.
نماهای خارجی
نمای خارجی دیوار كلیسا ساده و فاقد تزیینی خاص است. نمای خارجی دیوار جنوبی كلیسا و محل ورودی پوشش كاهگل دارد و برای افزودن به روشنایی داخل كلیسا دو نورگیر كوچك در این دیوار تعبیه كردهاند. نمای ورودی اصلی شامل درگاهی كوتاه و كم ارتفاع با طاقی تخت به پهنای یك متر است كه بر بالای آن اثر كتیبهای سنگی به جای مانده و متأسفانه خود كتیبه به غارت رفته است. نمای خارجی دیوار شرقی كلیسا نیز دارای سه نورگیر است و با كاهگل پوشیده شده. بخشی از دیوار شمالی كلیسا در محل اتاق جانبی تخریب شده است. این بخش را هم با كاهگل اندود كردهاند. نمای خارجی دیوار غربی نیز پوشش كاهگل دارد و در این ضلع یك نورگیر هم تعبیه شده است.
نماهای داخلی
دیوارهای داخلی كلیسا نمای تزیین شده ندارند و تا ارتفاع یك متر از سطح با ازارۀ سیمانی پوشیده شده اند. بخش فوقانی كلیسا را نیز با كاهگل اندود كرده و بر روی آن قشر ضخیمی از گچ كشیده اند. در این بخش، تزیین خاصی دیده نمیشود. فقط دو طاقچۀ تزیینی به صورت قرینه در دیوار شمالی و جنوبی و دو طاقچه نیز در دیوار غربی تعبیه كرده اند.
یـكی از ستونهـای چوبی به كار رفته در كلیسا به صورت هشت ضلعی تراش خورده ساخته شده و مابقی شكلی استوانهای با قطر هفتاد سانتیمتر دارند. در ساخت سرستونهای چوبی از دو شیوۀ دوریك و ایونیك استفاده شده است. بدین معنا كه دو ستون دارای سرستون ایونیك و یك ستون دارای سرستون دوریك است. ستون دیگر نیز سرستون ندارد.
تزیینات بخش محراب شامل دو طاقچۀ كوچك تزیینی است كه به صورت قرینه در دیوارهای شمالی و جنوبی آن تعبیه شده. بر فراز محراب نیز قوس رومی بلندی با قطر دهانۀ ۹۰/۱متر جدا كنندۀ این بخش از سایر بخشهاست.
امروزه كلیسای هوانس مقدس متروك شده و مورد استفاده قرار نمیگیرد. درون كلیسا گودال بزرگی به عمق حدود سه متر به دست قاچاقچیان ایجاد شده و فضای داخلی آن مملو از شن و سنگهای ناشی از تخریب است. كلیسا نیازی مبرم به مرمت دارد و چنانچه در انجام این كار اهمال شود تا آیندهای نه چندان دور دیگر اثری از آن بر جای نخواهد ماند.