خاروانا

خاروانا (خوروانق–خورواثق) یكی از شهرهای استان آذربایجان شرقی و مركز اداری بخش خاروانا در شهرستان ورزقان است. نام تاریخی این روستا به معنی مكان آفتاب‌گیر است.

بخش خاروانا در استان آذربایجان شرقی ، شهرستان ورزقان واقع شده و دارای مساحتی بالغ بر ۱۱۰۴ كیلومتر مربع (۶/۴۶ % مساحت كل شهرستان ) و جمعیتی بالغ بر ۱۱۴۹۵ نفر و ۳۱۱۱ خانوار طبق آمار سرشماری سال ۱۳۹۰ می باشد . این بخش از طرف شمال با كشور ارمنستان و جمهوری خود مختار نخجوان ، از طرف جنوب با شهرستان مرند و شبستر ، از شرق با بخش مركزی ورزقان و از غرب با شهرستان جلفا بخش سیه رود هم مرز می باشد .

فاصله این بخش تا مركز شهرستان ۶۴ كیلومتر ، تا مركز استان از مسیر ورزقان ۱۴۹ كیلومتر و از مسیر طرزم ـ قینر ۱۰۴ كیلومتر می باشد . بخش خاروانا شامل سه دهستان به نامهای دیزمار مركزی ، ارزیل و جوشین ، یك شهر و ۴۸ روستا و آبادی می باشد .
تاریخ

از گذشته‌های بسیار دور، شهر خاروانا مركز بخش دیزمار قاراداغ بوده‌است. حمد الله مستوفی (۷۵۰-۶۸۰) در صفحه ۱۳۲ كتاب نزهة القلوب منطقه دیزمار را ولایت یكپارچه می‌داند . او درباره دیزمار می‌نویسد: «دیزمار ولایتی است در شمال تبریز كما بیش پنجاه پاره دیه بود و دوزال و كوردشت و قولان و هزار[=هراس و خورواثق (خاروانا) از معظمات آن. هوایش معتدل به گرمی و آبش از آن جبال بر می‌خیزد و فضلابش در ارس می‌ریزد حاصلش غله و پنبه و انگور و میوه به همه انواع می‌باشد و پیشتر از همه جا رسد و نوباوه تبریز از آنجا باشدحقوق دیوانش چهل هزار و هشتصد دینار است». [لازم به ذكر است كه در زمان صفویه عشایر پیرعلیلوی رومی، مقدم، بایبردلو، سادات مصری كوه كمر و… در منطقه دیزمار در روستاهای جدیدالاحداث ساكن شدند. موج دوم مهاجرت از آن سوی ارس در زمان فتحلیشاه قاجار روی داد كه در آن زمان قاجار كرداحمد، عشایر پسیان سهرون و گل آخور، الیاسكانلوهای دیزمار شرقی، چلبیانلوهای لیلاب و مردانقم و… در آبادی‌هایی جدیدالاحداث ساكن شدند و دیزمار در گذشته نه چندان دور ۱۹۶ آبادی بزرگ و كوچك داشت .در جلد چهارم فرهنگ جغرافیائی ایران جمعیت دیزمار ارسباران ۴۱۲۳۰ نفر و تعداد آبادی‌های آن ۱۱۲ پارچه گزارش شده‌است. علاوه بر آن اویلق، اندریان، ایری بالا، كوه كمر، كماربالا، سیه رود، خانه سر، جوشین، علیلر، مردانقم، مزرعه ٔ شادی، شرف آباد و… را از آبادی‌های معروف دیزمار ارسباران معرفی نموده‌است. اما آنچه مسلم است در زمان نگارش كتاب مزبور دهها روستای تاریخی دیزمار نظیر قینر، كهل، سار، ایوند، امند، وركش، كلانكش، گنزنق، اولی كندی، مزرعه، زین آباد، موجمبار، لاری و… كه در نزدیكی مرند بویژه تبریز قرار دارند جزو شهرستان‌های مزبور به حساب آمده‌است كه در حال حاضر پس از ارتقاء شبستر از بخش به شهرستان این روستاها بین شهرستان‌های تبریز، شبستر و مرند تقسیم شده‌است.