قلعه سریزد در مجاورت جاده یزد كرمان و در پهنه كشتخان مجاور روستای سریزد قرار گرفته و به همراه قلعه مهرپادین از بزرگترین و زیباترین قلاع شهر مهریز است. قدمت این قلعه به پیش از اسلام می رسد. گرداگرد این بنا را خندقی به عرض شش متر و عمق چهار متر فرا گرفته و این خندق نخستین لایه دفاعی قلعه محسوب می شود. قلعه دارای دو حصار و باروی دفاعی است كه حصار بیرونی با ارتقاع شش متر شامل سه برج مدور و یك برج مكعب شكل و حصار داخلی با ارتفاع 9 متر شامل شش برج مدور است. فضاهای داخلی این قلعه كه قدمت آن به دوره ساسانی باز می گردد، در دو طبقه و بعضا سه طبقه شامل بخش های مسكونی، خدماتی و ... با نظم و چیدمان خاصی بنا شده است. پیچیدگی در فضاهای داخلی، به همراه برج و باروها و تزئینات هندسی ساده و با وقار بر روی آنها و حجم زیبای بیرونی بنا در دل دشت از زیبایی های منحصر به فرد آن به شمار می رود كه همین ویژگی ها، قلعه سریزد را در زمره یكی از زیباترین قلعه های كشور قرار داده است. این اثر در تاریخ 27 خرداد 1354 با شماره ثبت 1084 به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه سریزد
روستای سریزد در فاصله 5 كیلومتری شمال جاده یزد كرمان قرار دارد و در حال حاضر از توابع دهستان خورمیز بخش مركزی مهریز است. بافت قدیم روستا دارای خانه های بسیار زیبا با بادگیرهای دلپسند، مجموعه هایی هم چون مسجد، آب انبار، حسینیه، رباط، كاروانسرا ، چاپارخانه، دروازه تاریخی (كه اكنون فقط ستونی از به جای مانده ) است كه آن را در زمره روستاهای تاریخی استان قرار داده است. در كنار این روستا قلعه ه ای عظیم چشم نوازی می كند كه با وسعتی بیش از ده هزار متر مربع مساحت شامل سه طبقه است.
قلعه سریزد یكی از كهن ترین و بزرگ ترین صندوق امانات بانكی ایران و جهان بوده است. قدمت این قلعه تاریخی به حكومت ساسانیان (قرن 3 تا 7 میلادی) می رسد.
قلعه به منظور ذخیره سازی غلات و مواد غذایی بوده كه در آن زمان از ارزش خاصی برخوردار بوده است. علاوه بر غلات، پول، طلا و زیورآلات روستاییان نیز در مواقع هجوم و غارت در این قلعه نگهداری می شده است. قلعه سریزد دارای سه طبقه است كه از خشت و گل ساخته شده و مصالح مورد استفاده در آن آجر و گچ بوده است. تزییناتی نظیر كادربندی و شومینه سازی نیز در آن دیده می شود. در دو طرف راهروها، اتاق های متعدد حجره مانندی است كه هر كدام دارای درب و كلیدی مجزا به منظور ذخیره سازی اشیا گران بهای روستاییان بوده است.
ساختار قلعه
قلعه سریزد یكی از زیباترین، عظیم ترین و سالمندترین قلعه های دفاعی در كویر مركزی ایران است كه می توان آن را در نوع خود بی نظیر دانست. هسته اولیه این قلعه مربوط به دوران ساسانی است و دردوره صفویه در 3 طبقه مرمت و بازسازی شده است. فضای میان حصار و دیوار داخلی قلعه به عرض 8 متر گرداگرد آن وجود دارد كه با توجه به آثار و شواهد، محل آب انبار، انبار علوفه و طویله چارپایان و آغل گوسفندان و احشام بوده است. دیوار داخلی و اصلی قلعه اماكن عمومی، خانه ها و انبارهای آذوقه را در بر گرفته است. در چهار گوشه این دیوار 4 برج ساخته شده كه از برج های حصار قلعه بلندتر است.
فضاها و ورودی های قلعه
فضای اصلی و مركزی قلعه شامل انبارها، خانه ها و اتاق های مسكونی قلعه نشینان بوده است. درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته كه بر روی خندق مقابل آن پل متحركی نصب بوده است كه شب هنگام به كمك طناب و قرقره بلند می شده و در پشت دروازه قرار می گرفته است. با برداشتن پل متحرك از روی خندق، ارتباط داخل و خارج قلعه از یكدیگر قطع می شد. با گذشتن از پل روی خندق و عبور از دراصلی قلعه، به محوطه هشتی دروازه وارد می شویم و در محوطه هشتی به سه درب دیگر بر خورد می كنیم كه دو تا از آن ها به طرفین چپ و راست باز شده و به محوطه میان حصار خارجی و دیوار داخلی قلعه كه محل نگهداری احشام و چارپایان و انبار های علوفه بوده راه میابد. درب سوم، مقابل دروازه اصلی قرارگرفته و به محل مسكونی قلعه راه دارد. كوچه اصلی قلعه در امتداد درب اصلی و در جهت شمال به جنوب قرار گرفته و تا انتهای ضلع جنوبی قلعه امتداد دارد.در سمت راست و چپ هر طرف، شش كوچه فرعی دیگر در نظر گرفته شده كه طول هر كدام حدود 50 متر است. در طرفین كوچه های فرعی ، خانه مسكونی افراد قلعه در 3 طبقه احداث شده است. در دو طبقه كوچه اصلی دو ردیف پلكان ساخته شده كه ارتباط مسكونی ساكنان را با یكدیگر برقرار می سازد. علاوه بر آن در كوچه های فرعی نیز پلكان هایی برای ایجاد ارتباط بین طبقات در نظر گرفته شده است. خانه های قلعه هر كدام بیش از 2 اتاق ندارد و اكثر زیر بنای آنها بیش از 30 متر مربع نیست. اتاق ها تو در تو بوده و در جوانب آنها طاقچه ها، رف ها و در انتهای آنها محل هایی برای قرار دادن خمره های بزرگ جهت ذخیره كردن مواد غذایی ساخته شده است. همچنین در كف اتاق های قلعه سوراخ هایی جهت اختفای خمره ها ایجاد كرده اند.
نحوه حفاظت از قلعه
نحوه استفاده از فضاهای قلعه بدین ترتیب بوده است كه برج های قلعه در سه طبقه بنا شده و ارتباط طبقات به وسیله پلكان های مارپیچ تامین می گردد.در هر سه طبقه روزنه هایی برای دیده بانی و تیراندازی در نظر گرفته شده است. پشت بام برج ها، دیواری به ارتفاع 5/1 متر را دارد كه به عنوان جان پناه از آن استفاده می گردد. در زیر دیوار جان پناه، سوراخ هایی با شیب تند به طرف بیرون ایجاد كرده اند كه از آنجا برای ریختن خاكستر، شن داغ، آب جوش و قیر مذاب بر سر مهاجمان استفاده می كردند. اگر دشمن اقدام به آتش زدن درب ها می كرد، از این قسمت آب می ریختند و آتش خاموش می شد. درهای دوم و سوم ورودی، با پوششی از فلز ساخته شده بود، بدین وسیله علاوه بر استحكام بخشی، بیشتر از سوزاندن آن جلوگیری می شد. بر بالای درب اصلی قلعه تیر چوبی قرار دارد كه بر روی آنها چهار قرقره به چشم می خورد از این تیر چوبی و قرقره ها برای بالا و پایی آوردن درب ورودی خندق و یا درب قلعه استفاده می كردند. این تنها نمونه ای از باز و بسته كردن درب به صورت عمودی بوده كه تاكنون آثار آن باقی مانده است. از جمله آثار موجود قابل ذكر در این قلعه آب انبار است كه در سمت چپ ورودی و پشت هشتی ساخته شده و مسقف بوده و اكنون اثری از آن باقی نمانده است.
این آب انبار به دو طریق آب گیری می شده است: یكی به وسیله مجرایی كه از خندق به آن متصل بوده و در مواقع لزوم مجرا گشوده شده و آب انبار پر می شد و دیگری در هنگام خطر و تهاجم دشمن كه احتمال آلودگی آب خندق وجود داشت، بنابراین آب انبار را با آب خندق آبگیری نمی كردند، بلكه با جمع آوری آب پشت بام ها و فضای داخلی قلعه نیاز خود را بر طرف می ساختند. با این عمل افراد قلعه می توانستند كلیه نیاز های خود را برطرف ساخته و ارتباط خود را با خارج قطع نمایند. قلعه "سریزد" هرچند گستردگی و وسعت و تشكیلات ارگ بم را ندارد، اما نظم حاكم در پلان قلعه آن را در نوع خود بی نظیر ساخته است.
در حال حاضر بیشتر قسمت های قلعه مرمت شده و آماده پذیرایی از میهمانان گرامی می باشد.
