می توان گفت یكی از افسانه ای ترین بناهایی كه در خراسان وجود دارد بقعه ی هارونیه است. بقعه ای كه در 25 كیلومتری شمال غربی شهر مشهد و در مكانی كه به توس شهرت دارد، قرار گرفته است. این بنای آجری بسیار خودنمایی می كند اما در مورد ساخت آن و همین طور در رابطه با سازنده آن، اطلاعات درستی در دسترس نیست و تنها چیزی كه واضح است اینكه گنبد هارونیه، تنها بنای باقی مانده از شهر ویران توس است.
كارشناسان و پروهشگران زیادی سال هاست كه بر روی این بنای تاریخی در حال تحقیق هستند تا راز و كاربری آن را كشف كنند. گفته شده كه زمان ساخت این بنا به قرن های هفتم یا هشتم هجری قمری باز می گردد؛ اما این موضوع هنوز به طور كامل ثابت نشده است. هارونیه بنایی افسانه ای ست كه كاربری اصلی آن هنوز شناخته نشده و همین موضوع بازدید از آن را جذاب تر می كند و آن را به یكی از پرطرفدارترین جاذبه های مشهد تبدیل كرده است. هارونیه در میان مردم با نام های بقعه هارونیه، گنبد هارونیه و بقعه هارون نیز شناخته می شود.
هارونیه؛ افسانه ای ترین بنای خراسان
همان طور كه گفته شد این بنای آجری تنها اثر باقی مانده در شهر توس به شمار می رود و در سال های اخیر به كمك سازمان آثار ملی و فرهنگی در اطراف بقعه حصار كشیده شده و فضای سبزی در محوطه به وجود آورده است. فردوسی در شاهنامه بنیانگذار این شهر را "طوس" پسر نوذر معرفی می كند. عوام نیز این ساختمان بلند را "زندان هارونیه" اما گردشگران داخلی و خارجی آن را به نام بنای هارونیه می شناسند و اینكه آیا به هارون الرشید ربط داشته است یا خیر ، خیلی مورد اطمینان نیست. از طرفی دیگر بنا را به عنوان مسجد جامع توس می شناسند و سنگ یاد بود امام محمد غزالی نیز در مجاورت بقعه نصب شده است.
در مورد كاربری بنا افسانه های بسیاری وجود دارد كه به چند مورد آنها اشاره خواهیم كردیم، یكی از این افسانه ها مربوط به قرن ها پیش بوده كه می گفتند هارون الرشید از این بقعه برای زندانی كردن مجرمان استفاده می كرده است، اما در برخی موارد دیگر گفته شده كه در دوره ی پیش از اسلام این بنا آتشكده بوده است. حتی در كتب دیگری آمده كه این بنا محل شكنجه ی امام موسی كاظم و تعدادی از پیروان وی بوده است. علاوه بر اینها، برخی متون قدیمی هم از این بنا به عنوان نقاره خانه و مامونیه نام برده اند. اما هیچ كدام از این ها نمی تواند سندی محكم و مستند باشد و تنها افسانه هایی هستند كه در مورد این بنا وجود دارد. به طور كلی نقشه اصلی این ساختمان به صورت 4 گوش ساخته شده و در آن ویژگی هایی از معماری های قرن هشتم هجری به چشم می خورد. ابعاد كلی بنا به ترتیب ضلع شمالی 19٫5 متر، ضلع جنوبی 20 متر، ضلع شرقی 28 متر و ضلع غربی 29 متر است. ساختمان این بنای تاریخی به طور كامل از آجر ساخته شده و دارای سبك معماری آذری است. یك گنبد دو پوسته ای سقف این بنا را می پوشاند و برای تزئین آن از هیچ كاشی استفاده نشده است. فضای داخلی آن از یك ایوان، 4 شاه نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی تشكیل می شود كه تمام اینها در معرض دید بازدیدكنندگان قرار دارد. فضای بیرونی نیز شامل سنگ یادبود كوچكی از امام محمد غزالی و باغچه ای مستطیلی شكل درست روبروی ایوان می شود. بنای هارونیه در كنار ویژگی های تاریخی خود از نظر عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی در كف و گنبد نیز شاخص شده است.
بنای تاریخی بقعه هارونیه در مشهد دارای بخش های مختلی است كه عبارتند از چهار شاه نشین، پنجره های مشبك، ایوانی رفیع، چهار ایوان صلیبی شكل در داخل، هشت طاق نما با قوس جناغی، سردانه و گنبد دو پوسته ی آجری به بلندی 22 متر از كف زمین، كه از اجزای اصلی این ساختمان هستند. در این بنا معمار با استفاده از تعدادی طاق نما به همراه قوس پنج و هفت و منفذهای ساده نورگیر، سایه روشنی ایجاد كرده است كه باعث شده هم از بار دیوارها كم شود و هم بنا با شكوه تر به نظر آید.
در گذشته بقعه هارونیه در مشهد دارای سه در ورودی بوده است كه امروزه ورودی شرقی و غربی آن بسته شده و به صورت پنجره مشبك در آمده است. ورودی بنا كه به سوی جنوب باز می شود، عبارت از یك ایوان كفش كن با قوس جناغی به ارتفاع 15/50 متر، عمق سه و عرض هشت متر است كه در دو طرف آن، دو جرز پهن با دو طاق نمای كشیده و بلند و یك حاشیه پهن افقی ایجاد شده و در نبش هر یك از دو جرز، دو نیم ستون با آجر محكم برپا شده است.
