درباره مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران یكی از مراكز تاریخی در شهر تهران است كه تعداد زیادی كاخ و موزه را در خود دارد و در منطقه نیاوران قرار دارد. این مجموعه به دستور ناصرالدین شاه قاجار در 1267 هجری قمری در منطقه نیاوران كه در شمال دارالسلطنه تهران و نزدیك دارآباد بود، ساخته شده است. وی دستور داد مجموعه قصرهایی بسازند تا بتوانند در تعطیلات تابستان از گرمای شهر در آن منطقه استراحت كنند. به لحاظ تاریخی، قدمت بناهای این مجموعه به دوره های قاجار و پهلوی برمی گردد. مجموعه در باغ بزرگی به مساحت حدود 11 هكتار در شمال تهران قرار گرفته و زیبایی و جذابیت طبیعی و تاریخی فراوانی دارد. این باغ شامل چندین بنای سلطنتی تاریخی است كه از جمله میتوان به كوشك احمد شاهی، كاخ صاحبقرانیه، كاخ نیاوران اشاره كرد.

البته لازم به ذكر است تغییراتی زیادی در این مجموعه با روی كارآمدن هر سلسله رخ داد كه آخرین تغییرات آن مربوط به حكومت پهلوی دوم بوده است. كاخ صاحبقرانیه، كاخ اختصاصی نیاوران، كوشك احمدشاهی، موزه جهان نما، موزه كتابخانه سلطنتی، موزه خودروهای اختصاصی كاخ نیاوران، باغ كتیبه ها و ... از جمله مكانهای قابل بازدید بوده ضمن آنكه فضای سبز زیبای مجموعه و امكانات پذیرایی موجود در آن ساعات خوشی را برای علاقمندان به ارمغان می آورد.

تاریخچه

منطقه نیاوران تهران در قدیم الایام پر از نیزارهایی بوده كه مردم برای جمع آوری و استفاده از نی های موجود در این مناطق به آن مراجعه می كردند، از این رو به محله نی آوران معروف بوده كه به مرور به نیاوران تغییر نام پیدا كرده است. ابتدا شاهان قاجار این مكان خوش آب و هوا را جهت اقامت ییلاقی خود انتخاب كردند. فتحعلیشاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می دهد تا در منطقه ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران كه وسعتی بسیار كمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. دركنار روستایی كه «گُرده وی» یا «گُرده به» خوانده می شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری كه در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلیشاه كه در جای نیزار ایجاد شد را «نی آوران» نامیدند كه بعدا به نام «نیاوران» مشهور شد. محمد شاه نیز در همین باغ بنای كوچك و ساده ای بنا كرد و به دنبال او ناصرالدین شاه «كاخ صاحبقرانیه» را در این باغ ساخت. آخرین بنایی كه در دوران قاجار در این باغ ساخته شد مشهور به كوشك احمدشاهی است.

بناهای مجموعه نیاوران

كاخ نیاوران

كاخ نیاوران واقع در گوشه شمال شرقی باغ نیاوران قرار دارد. این كاخ در مجموعه باغ نیاوران در میدان نیاوران تهران ساخته شده است. در زمان حكومت پهلوی دوم، برخی از بناهای كوچك این باغ تخریب شد و كاخ نیاوران با سبكی مدرن جهت سكونت خانواده سلطنتی ساخته شد.

طراح بنا محسن فروغی بود كه طرح خود را بیشتر از معماری ایرانی و تلفیقی از هنر پیش و پس از اسلام الهام گرفته بود. همچنین گچبری توسط استاد عبداللهی، آینه كاری توسط استاد علی اصغر و كاشیكاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم كاظم پور انجام شده است. كف بنا از جنس سنگ گرانیت سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است كه از وسط باز می شود. دكوراسیون و مبلمان داخلی كاخ توسط یك گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است.

طبقه همكف این بنا شامل سرسرای بزرگی است كه كلیه اتاق ها در اطراف آن شكل گرفته اند. از آن اتاق ها میتوان به سینمای اختصاصی، اتاق غذاخوری، سالن پذیرایی، اتاق انتظار و راهروهای فرعی و همچنین تالار آبی اشاره كرد. در نیم طبقه این بنا اتاق كار، اتاق كنفرانس و دفتر منشی فرح دیبا و اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او قرار دارد. در طبقه سوم اتاق خواب و استراحتگاه نیمروزی محمدرضا پهلوی، اتاق آرایش و لباس فرح دیبا وهمچنین اتاق های فرزندان شاه و ندیمه هایشان قرار دارد. مجموعه ای نفیس از تابلوهای نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی، ظروف چینی كارخانه های سور فرانسه و رزنتال آلمان و اشیای تزیینی و همچنین مجموعه فرشهای نفیس ایرانی زینت بخش این فضاها بوده اند.

ارتفاع تالار، تزئینات گچبری سقف و دیوارها و لوسترهای كریستال بسیار ارزشمند تالار چشم هر بیننده ای را به خود خیره می كند و آثار در معرض نمایش، زیبایی این فضا را دوچندان نموده است.

از آثار شاخص این فضا میتوان به دو عدد گوبلن بافت كشور فرانسه مربوط به قرون 17 و 18 میلادی اشاره كرد كه دیوارهای ضلع جنوبی تالار را مزین نموده است. پارچه های نفیس اهدایی كشورهای مختلف آسیایی و اروپایی و یا تولید شده كارگاه های پارچه بافی ایران از قبیل زربافت، ساتن و ابریشم و همچنین سوزن دوزی های مناطق مختلف و حاصل دسترنج هنرمندانی چون مهتاب نوروزی، از صنایع دستی آن دوره می باشد كه در معرض نمایش قرار گرفته است.

در جریان انقلاب این كاخ توسط نیروهای انقلابی تسخیر شد و در سال 1360 به وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی تحویل داده شد. در سال 1365 كاخ موزه نیاوران برای اولین بار گشایش یافت. در سال 1368 مركز آموزش عالی میراث فرهنگی در محل مدرسه اختصاصی راه اندازی شد و یك سال بعد فضاهای جانبی آن به خوابگاه پسران اختصاص یافت. در سالهای بعد موزه جهان نما، كاخ صاحبقرانیه و كوشك احمدشاهی نیز در معرض بازدید عموم قرار گرفت.

كاخ صاحبقرانیه

ناصرالدین شاه در سال 1267 هجری قمری حاج علیخان حاجب الدوله را مامور ساخت عمارت صاحبقرانیه در باغ نیاوران كرد. از آنجا كه پس از نخستین قرن پادشاهی ناصرالدین شاه (در آن زمان هر سی سال یك قرن محسوب می شد) این محل تجدید عمارت كلی یافته بود، به دستور شاه «صاحبقرانیه» نامیده شد. بدین ترتیب عمارت خوابگاه، اندرون و حرمسرا ساخته شد. حرمسرا شامل چهل تا پنجاه ساختمان بود كه غیر از عمارت بزرگ، هر یك دارای چهار اتاق و یك ایوان و به اصطلاح هر دستگاه ویژه یك یا دو تن از زنهای شاه بود. در زمان مظفرالدین شاه و احمدشاه حرمسرای كاخ محدودتر شد. با سقوط قاجاریان و بر سركار آمدن رضاخان، صاحبقرانیه مدتی به دست فراموشی سپرده شد.

رضاخان در آغاز به ساخت و ساز كاخ های متعدد در سعدآباد پرداخت. با این حال در سال 1318 به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه، تصمیم گرفت این كاخ را برای پذیرایی از میهمانان خود آماده سازد. در این سال بخشی از دیوار میان دیوانخانه و حرمسرا كه به دستور مظفرالدین شاه كشیده شده بود و چندین دستگاه عمارت دور كاخ را خراب كردند. مبلمان كاخ عوض شد و تعدادی از گرانبهاترین فرش های كاخ گلستان به این مكان انتقال یافت. برای تزیین دیوارها، كاغذ مخصوص به اروپا سفارش داده شد و برای انتخاب پارچه پرده ها و مبلها از یك طراح خارجی استفاده شد. هشت ماه تمام، شب و روز، گروهی مهندس و نجار و نقاش به كار مشغول بودند و برای سفره خانه صاحبقرانیه، سرویس ویژه سفارش داده شد. در زمان پهلوی دوم، تزئینات معماری داخلی كاخ صاحبقرانیه دوبار دستخوش تغییرات عمده شد.

دو تابلوی بزرگ شاهزادگان قاجاری بر دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارد. در اتاق اول عكسهایی از صاحبقرانیه زمان ناصرالدین شاه و در اتاق بعدی، فرمان مشروطیت (اصل این فرمان در تاریخ 14 جمادی الاخر 1324 هجری قمری در كاخ صاحبقرانیه امضاء شد)، اسناد این دوره و تصاویری از شخصیت های دوران مشروطیت دیده می شود. بعد از اتاق مذاكرات نظامی، تالار جهان نما یا تالار آیینه قرار دارد. آیینه كاری های ظریف با گچبری های هنرمندانه و ارسی های چشم نواز، به عظمت این بنا افزوده است. در شاه نشین شمالی این تالار، میز كار محمدرضا پهلوی قرار دارد.

دیوارهای شاه نشین جنوبی را سلاح های كوچك سرد و گرم از دوران زند و قاجارآذین كرده و چند قالی نفیس ایرانی كار هنرمندان تبریزی و كارگاه های عمواغلی و ارجمند كرمان كف تالار را پوشانده است. چند گلدان از كارخانه های میسن آلمان و سور فرانسه در این تالار دیده می شود. بعد از تالار جهان نما، اتاق مذاكرات خصوصی، خوابگاه نیمروزی و ... قرار دارد. مجموعه ای از عكسهای سران كشورهای خارجی و نیز آثار اهدایی به دربار و مدال ها و نشان ها در اتاق های این بخش به نمایش گذاشته شده است. در سرسرای ضلع شرقی این طبقه، مجسمه ونوس از سنگ مرمر، بازدیدكننده را بدرقه می كند. كلیه مبلمان صاحبقرانیه به سفارش و دستور فرح دیبا از فرانسه خریداری شد. لوسترها ساخت كشور چك و كارخانه باكارای فرانسه و ظرف ها ساخت كارخانه روزنتال آلمان است.

حوضخانه كاخ صاحبقرانیه

طبقه زیرین كاح صاحبقرانیه حوضخانه نام دارد. در اتاق های این كاخ انواع بافته های قاجاری، آثار لاكی شامل جعبه ها، جلدها، قلمدان ها و آثار خوشنویسی، نگارگری و سوخت از هنرمندان نامی ایران به نمایش گذاشته شده است. كرسی خانه با گچبری ها و كتیبه نگاری های چهار طرف دیوار و تابلوی یوسف و زلیخا، یكی از دیدنی ترین بخش های صاحبقرانیه است.

حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچبری ها، ارسی های فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار جهان نما از زیباترین بخش های كاخ است. حوض در وسط بنا قرار دارد و اطراف آن را مبلمان فراگرفته است. یك جار و چند تابلوی نقاشی، از جمله تابلوی حوضخانه صاحبقرانیه اثر كمال الملك در این فضا بچشم می خورد.

در ازاره دیوار شاه نشین شمالی، مجلس شیخ صنعان (روایت عطار) بر روی سنگ نقر شده است. در قسمت بار و چایخانه انواع وسایل پذیرایی و انبوه ظرف های شیشه ای و كریستال، ساخت كشورهای آلمان، روسیه، چكسلواكی و ایران دیده می شود. سقف های چوبی منقوش این بخش، متعلق به قرن 12 هجری قمری بوده و از شیراز آورده شده است.

كوشك احمدشاهی

این عمارت، اواخر دوره قاجار جهت خوابگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر 800 متر مربع در دو طبقه با سقف شیروانی بنا گردید. از ویژگی های عمده این بنا تزئینات و نمای آجری به كار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح های متنوع به رنگ نخودی است.

عمارت احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مرمت و تغییراتی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور كامل عوض شد تا به عنوان محل كار و سكونت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد.

طبقه دوم عمارت از یك سالن مركزی و ایوان سرتاسری چهارطرفه تشكیل شده است. در چهار طرف سالن مركزی كه به عنوان اتاق موسیقی استفاده میشد، قفسه چوبی ویترین دار نصب شده است. دور تا دور ایوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و 26 ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است. نقش شیر و خورشید گچبری شده بر پیشانی دیواره ضلع شمالی ایوان بچشم می خورد.

موزه جهان نما

موزه جهان نما كاملترین نامی است كه برای نمایش آثار اهدایی به خاندان پهلوی و یا خریداری شده توسط آنان به بخش غربی كاخ صاحبقرانیه كه در دهه پنجاه برای نگهداری این آثار آماده شده بود، داده شده است زیرا این آثار از فرهنگ های مختلف جهان در قالب شی تاریخی یا اثری هنری از هنرمندانی همچون پیكاسو، دالی، رنوار، گوگن، براك كه در تاریخ هنر مدرن جهان تأثیری ژرف به جای گذاشته اند و یا آثار هنرمندان ایرانی صاحب سبك همچون پرویز تناولی، حسین زنده رودی، سهراب سپهری، بهمن محصص در زیر سقف های آن كنار هم گردآوری شده اند.

تنگ سفالین مربوط به نیمه دوم هزاره اول پیش از میلاد از املش گیلان به همراه پیكره های مفرغی لرستان مربوط به هزاره دوم و اول پیش از میلاد به همراه اثری مفرغی «پیكره مرد ایستاده» از آلبرتو جاكومتی و سردیس بودا از سده دوم میلادی و آثاری از هنرهای آئینی "پیش كلمبیائی precolombien" و تمدن های مصر باستان، ویكوس vicusو موشیكای mochica پرو، پیوندی ملموس در كمال گرایی دست ساخت های بشری از اعماق تاریخ تا به امروز را به نمایش گذاشته اند آنچنانكه گویی جانی واحد در دستانی متفاوت و در زمان های مختلف ذوق خود را به تصویر كشیده یا آن را مجسم و متبلور نموده است.

به واقـع در این فضای كوچك، جهانی به نمایش در آمده است و به وضوح می توان سیر تكامل و تحول قریحه و احساس بشری را در این مكان به نظاره ایستاد و خویشتن خود را كه در بازتابی از ویترین های شفاف جهان نما به ذهن تماشاگر متبادر می شود باز شناخت.

موزه كتابخانه سلطنتی

كتابخانه اختصاصی كاخ نیاوران در حدود سال 1355 شمسی در قسمت شمال شرقی مجموعه نیاوران در محیطی نسبتا دنج و همجوار با محل سكونت خاندان پهلوی در دو طبقه و یك زیرزمین با زیر بنای تقریبی 770 متر مربع احداث شد. معماری ساختمان توسط شركت فرمان فرماییان و طراحی و تركیب هوشمندانه شیشه و آیینه توسط هنرمند امریكایی Charles sevigny انجام پذیرفت. این طراحی دارای ویژگی های متمایزی در دكوراسیون داخلی است. از آنجایی كه فضای مورد بحث جهت استفاده شخصی و خصوصی در نظر گرفته شده، لذا از استانداردهای موجود كتابخانه ای بدور است.

همچنین وجود پیانو و لوازم صوتی در این مجموعه حكایت از استفاده فضا به عنوان اتاق موسیقی را می نمایاند. آثار هنری شاخص ازجمله مبلمان ها، مجسمه ها، تابلوهای نقاشی كه در چیدمان داخلی بكار گرفته شده اند باعث گردیده كه فضا بیشتر جنبه موزه ای خود را القا كند. از عناصر شاخص تزئینی كاربردی كتابخانه تركیب حجمی بزرگی شامل 4356 استوانه شفاف است كه روشنایی سقف كتابخانه را توسط روشنایی زیادی كه در پشت آن قرار گرفته تامین می نماید.

آثار حجمی و تابلوهای نقاشی از هنرمندان ایرانی و خارجی شامل پرویز تناولی، مسعود عربشاهی، بهمن محصص، منوچهر یكتایی، محمد مدبر، سزار بالداجینی، دیه گو جاكومتی، آرنولدو پومودورو و پیر آرماندو فرناندز (آرمان) فضای داخلی را مزین نموده است.

مجموعه كتب چاپی موجود در كتابخانه اختصاصی بالغ بر 23000 جلد و حدود 16000 عنوان است. وجود مجموعه های كاملی از آثار تعدادی از نویسندگان فرانسوی قرن 18 و 19 میلادی كه در زمان حیات خود آنها به چاپ رسیده است بر ارزش های مجموعه افزوده است.

یكی از ویژگی های منحصر بفرد این كتابخانه كه این فضا را از سایر كتابخانه های دیگر متمایز ساخته و آن را مبدل به فضای موزه ای نموده است وجود كتب اهدایی است كه از سران كشورها و نویسندگان نامی به این واحد اهدا گردیده است. از جمله این افراد میتوان به پروین اعتصامی، علی نقی وزیری، منوچهر آتشی، جان اف كندی، والت دیزنی، جواهر لعل نهرو، رولف بنی، گریشمن و امضاء بسیاری از افراد سرشناس دیگر اشاره كرد.

قدیمی ترین كتاب در مجموعه غیر فارسی كتابی است كه توسط JOSEPHUS FLAVIUS در مورد تاریخ قوم یهود در سال 1609 میلادی به زبان لاتین در پاریس به چاپ رسیده است. قدیمی ترین كتاب فارسی، دیوان حافظ به شرح سوری است كه به ناصرالدین شاه قاجار اهدا شده است. این كتاب در سال 1252 شمسی (1873 میلادی) در لایپزیك منتشر شده است.

موزه خودروهای اختصاصی كاخ نیاوران

خودروهای خاندان پهلوی نیز از آثار به جا مانده ای است كه قابلیت نمایشی دارند. ایجاد موزه برای خودروهای اختصاصی كاخ نیاوران می تواند نقش مهمی در پاسخ گویی به توقعات بازدیدكنندگان ایفا نماید. موزه خودروهای اختصاصی كاخ نیاوران كه قبلاً از ساختمان آن به عنوان گاراژ خودروها استفاده می كردند در یك طبقه با فضای 200 مترمربع آثاری از قبیل خودروهای اختصاصی خاندان پهلوی، موتورسیكلت های كوچك متعلق به فرزندان پهلوی و ماكت های خودرو را در خود جای داده است.

باغ موزه كتیبه ها

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران با همكاری پژوهشكده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نمایشگاهی از میراث مكتوب پیشینیانمان را برگزار كرده است. در این نمایشگاه دائمی تعداد 43 مولاژ از كتیبه های صخره ای شامل دوره تاریخی مادها به خط و زبان اوراتی، آشوری و آرامی متعلق به مناطق اهر و سراب، دوره تاریخی پارتی و ساسانی به خط و زبان های فارسی باستان، آكدی، عیلامی و آرامی تا اواخر دوره ساسانی و به خط شكسته پهلوی به چشم می خورد. از جمله این كتیبه ها می توان به كتیبه های شاپور و اردشیر در نقش رستم، كتیبه شاپور یكم در نقش رجب، كتیبه كرتیر در نقش رجب و ... اشاره كرد. این نمایشگاه واقع در محوطه شرقی كاخ نیاوران در اردیبهشت 1387 افتتاح شد و در معرض بازدید علاقمندان قرار گرفته است.

چرا باید از این مكان بازدید كرد؟

پیشینه تاریخی و زیبایی بناهای آن نمایانگر نمونه ای ازهنر و تاریخ ایران زمین است. اشیای زینتی موجود در بناهای این مجموعه از تابلو حوضخانه كاخ صاحبقرانیه اثر استاد كمال الملك گرفته تا مینیاتورها، فرش مشاهیر كه تاریخ شاهان ایران باستان را به تصویر كشیده، سوخت معرق پوست كه كمال هنر ایرانی و از هنرهای سنتی بسیار زیبای اصفهان بوده و در حقیقت مجموعه چندین هنر ارزشمند است، اشیای نفیس اهدایی، و... آثاری ارزشمند و تاریخی هستند كه برای هر انسان اهل ذوقی گیرا و آموزنده است.