بلندترین سد خاكی ایران در خوزستان
استان خوزستان جاذبه‌های فراوانی را در خود جای داده است. یكی از این جاذبه‌ها سد خاكی گُتوَند عُلیا می‌باشد كه آخرین سد قابل احداث بر روی رودخانه كارون است.
سدّ گُتوَند عُلیا یكی از بزرگترین سدهای ایران بر روی رودخانه كارون در جنوب غربی ایران است. این سد، در فاصله ۳۸۰ كیلومتری از سرچشمه های حوضه آبریز كارون، در فاصله ۲۵ كیلومتری شمال شهرستان شوشتر و در ۱۰ كیلومتری شمال شرقی شهر گتوند در استان خوزستان قرار دارد.
سد گتوند علیا از طرح های بزرگ عمرانی كشور است كه در استان خوزستان و روی رودخانه كارون بین مسجد سلیمان و سد تنظیمی گتوند احداث شده است. سد گتوند آخرین سد قابل احداث بر روی رودخانه كارون است. دریاچه این سد دومین دریاچه مصنوعی بزرگ كشور (پس از كرخه) به شمار می رود. این سد سنگریزه ای با هسته رسی ۱۸۲ متر، بلندترین سد خاكی كشور محسوب می شود.
عملیات اجرایی این طرح در سال ۱۳۷۶ آغاز شده‌است. این سد در میان سدهای ساخته‌شده و در دست ساخت بر روی كارون، از همه پایین‌دست‌تر قرار دارد. مطالعات طرح را شركت مهاب قدس (وابسته به آستان قدس رضوی) و اجرای آن را شركت سپاسد (وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) به عهده داشته‌اند.
هدف ساخت سد
یكی از مهم ترین چالش های ایجاد شده پیرامون این سد، بحث وجود گنبد ها و رگه های نمكی در اطراف محل آبگیری سد است؛ كه پس از آبگیری سد به زیر آب رفته و منجر به افزایش شوری آب در پایین دست این سد شده است. پاره ای از كارشناسان محیط زیست و نظام مهندسی اعتقاد دارند كه نزدیكی معدن نمك به محل سد گتوند علیا، در پروژه مطالعاتی این سد در نظر گرفته نشده و وجود این معدن در فاصله ۵ كیلومتری سد باعث شده است كه پس از آبگیری و تشكیل دریاچه پشت سد، این معدن عظیم نمك كه ذخیره نمك آن تا صدها میلیون تن برآورد شده به كلی به زیر آب دریاچه فرورفته و این امر شوری آب رودخانه كارون را افزایش دهد. از طرف دیگر، به زیر آب رفتن مقدار زیادی از زمین های مرغوب و حاصلخیز دشت عقیلی و برخی از آثار باستانی و تخریب صدها اصله درخت از دیگر حاشیه های پیرامون آبگیری این سد هستند. با این حال، مدیر مطالعات طرح سد و نیروگاه گتوند علیا، در این مورد اعلام كرد كه رگه های موجود نمك با محل ساخت بدنه سد، در حدود ۴٫۵ كیلومتر فاصله داشته و به دلیل دوری زیاد این سازند از محل بدنه سد، هیچ گونه مشكلی در این زمینه وجود ندارد.
كیفیت آب رودخانه كارون از سد شهید عباسپور به پایین دست حتی قبل از احداث سد گتوند نیز متأثر از سازند گچساران بوده است، به طوری كه رودخانه كارون در مسیر خود، شش نقطه سازند گچساران را كه حاوی میان لایه های نمكی است قطع می كند و رودخانه كارون به طور مدام میان لایه های نمكی را می شوید و كیفیت آب رودخانه را تغییر می دهد. به گونه ای كه كیفیت آب رودخانه كارون قبل از آبگیری سد گتوند در دامنه ۲۷۰۰–۵۰۰ میكرو ماوس بر سانتی متر نوسان داشته است. بر اساس مطالعات صورت گرفته دلیل اصلی شوری رودخانه كارون و البته آن هم بعد از سد گتوند، مجموعه های كشت و صنعت های نیشكر و صنایع وابسته به آن و نیز سایر آلوده كننده هایی هستند كه آب را با كیفیت خوب از رودخانه گرفته و از آنجا كه زهكش های آنها بدون هیچ گونه تصفیه ای، به رودخانه كارون می ریزد املاح را به آب رودخانه می افزایند، صرف نظر از اینكه پساب فاضلاب خام شوش و اندیمشك نیز كه پالایش نشده اند به كارون می ریزند و كیفیت آب را نامطلوب تر می كنند. رود كارون از زرد كوه بختیاری سرچشمه گرفته و به خلیج فارس می ریزد. شوشتر اولین دشتی است كه كارون پس از خروج كوه های زاگرس به آن وارد میشود. در واقع شوشتر اولین دشتی است كه كارون به خود می بیند. در این نهصد كیلومتری كه كارون تا خلیج فارس طی می كند، بیشترین كاركرد را شوشتر از نظر صنعتی، فرهنگی و اقتصادی از این رود دریافت می كند. متاسفانه رودخانه كارون از محل پیوستن دز و كارون و تشكیل كارون بزرگ تا محل رسیدن این رود بزرگ به خلیج فارس تبدیل به كانال فاضلابی شده كه از پساب كشاورزی، حوضچه های پرورش ماهی، پساب صنعتی و فاضلاب شهری و روستایی، همه و همه را در كلكسیون آلایندگی خود دارد.
خصوصیات سد گتوند
بلند ترین سد خاكی كشور
دارای بزرگترین مخزن آبی بر روی رودخانه كارون
دارای بیشترین میزان تولید انرژی برق آبی در میان نیروگاه های آبی كشور
دارای بزرگترین تونل های انحراف و آبرسان كشور از لحاظ طول و سطح مقطع
دارای سیستم آب بندی تركیبی دیوار و پرده آب بند
احداث یك دستگاه پل روی رودخانه كارون داخل كارگاه و یك مسیر جایگزین بانضمام پل كابلی بزرگ جهت تردد وسائل نقلیه و عبور لوله های نفت و گاز
احداث پل بر روی رودخانه كارون جهت تسهیل عبور و مرور مردم شهر گتوند
طرح افزایش ارتفاع سد تنظیمی گتوند
بهسازی بخشی از معابر شهری و روستایی منطقه
ویژگی‌های گردشگری منطقه
در اطراف این سد كوهی دیده می شود كه دخمه هایی بر روی این كوه نمایان است كه در زمان های گذشته اجساد را در این گور دخمه ها می گذاشتند.
سد تنظیمی گتوند
سد تنظیمی گتوند نیز در یازده كیلومتری پائین دست سد بزرگ گتوند علیا بر روی رودخانه كارون احداث شده و علاوه بر آبیاری سی و چهار هزار هكتار از اراضی تحت پوشش، از جاذبه های گردشگری خوزستان در گتوند است. گردشگرانی كه برای گردش و تفریح به این منطقه سفر می كنند، می توانند به تماشای طبیعت سرسبزی كه در اطراف سد تنظیمی گتوند دیده میشود، بروند و با برپایی پیك نیكی ساده در كنار همراهانشان یك روز به یادماندنی را رقم بزنند.
موقعیت جغرافیایی
این سد، در فاصله ۳۸۰ كیلومتری از ریزشگاه رودخانه كارون، در فاصله ۲۵ كیلومتری شمال شهرستان شوشتر و در ۱۰ كیلومتری شمال شرقی شهرگتوند در استان خوزستان قرار دارد.