غار سیده خاتون در بخش مركزی شهرستان ارسنجان قرار گرفته و قدمت آن به پیش از تاریخ برمی‌گردد. نام این غار برگرفته از نام شخصی است كه سال‌ها پیش در این مكان زندگی میكرده است. این غار بزرگترین غار باستانی منطقه ارسنجان است كه از یك فاصله دور قابل مشاهده است.
آكیرا سووكی، سرپرست ژاپنی تیم كاوش غار سیده خاتون می گوید: «نزدیك به ۱۰ هزار ابزار سنگی با كاربری شكار در این منطقه كشف شده كه با توجه به آن ها، قدمت این غار به ۶۰ تا ۷۰ هزار سال قبل برمی گردد. در این غار ابزار های شكار از جنس سنگ، استخوان هایی متعلق به حیواناتی چون اسب و سازه ای در كف غار كه محل ذخیره آب بوده، كشف شده است».
شقایق هورشید، سرپرست ایرانی تیم كاوش غار تاریخی سیده خاتون ارسنجان نیز با اشاره به این كه در سه فصل كاوش اخیر همچنین بقایایی از ابزار شكار و استخوان های حیواناتی كه شكار شدند، كشف شده می گوید: «به طور حتم انسان هایی از دوره پارینه سنگی كه دوره ای پیش از باستان است در این محل سكونت داشتند».
غار سیده خاتون در تاریخ ۲۰/۶/۱۳۸۵ و به شماره ۱۶۰۳۸ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است و بر اساس قوانین مجازات اسلامی تصرف و یا تخریب آن پیگرد و مجارات قانونی دارد.
پیشینه كاووش تاریخی
دكتر جیرو ایكدا (Dr. Jiro Ikeda)، پروفسور انسان‌شناسی طبیعی از دانشگاه «كی‌تو» (Kyoto University)، مدت‌ها است، طرحی را با موضوع بررسی و شناسایی انسان‌های پیش از تاریخ در منطقه زاگرس دنبال می‌كند.
در همین راستا، وی در سال ۱۹۷۷ منطقه شمال شرق ارسنجان را مورد بررسی و شناسایی باستان شناسی قرار داد تا به چگونگی بازشدن پای انسان «نئاندرتال» را در این حوزه بررسی كند؛ منطقه‌ای به وسعت ۳۰ در۳۰ كیلومتر كه منجر به شناسایی ۱۴۴ غار و پناهگاه، ۲۱ محوطه روباز، ۳۱ تپه و ۱۹ محوطه توده سنگی Cairn شد.
در همان سال‌های نخست تحقیق بر اساس نتایج بررسی و شناسایی، نقشه باستان‌شناسی منطقه تهیه و برنامه‌های مطالعات محیط‌طبیعی در برنامه كاوشگران گنجانده شد، نتایجی كه مطالعات اولیه آن در سال ۱۹۷۹ میلادی توسط پروفسور «ایكیدا» منتشر گردیده است.
از مهم‌ترین داده‌های بررسی های پیشین بیانگر اثبات وجود دوره¬های پارینه‌سنگی میانه و فرا پارینه‌سنگی در غارهای منطقه ارسنجان بود، در همین رابطه با بررسی‌های سطح‌الارضی یكی از غارها كه با كد K9-5 نامگذاری شده، ابزارسنگی‌های متعلق به پارینه‌سنگی میانه از جمله سرنیزه، رنده و قلم حكاكی و بقایای استخوان حیوانات به دست آمده است.
همچنین با بررسی غار بزرگ دیگری موسوم به غار «تنگ سیكان» كه با كد A5-3 نامگذاری شده، در سطح این غار ابزار بسیار زیادی از دوره‌های میانه تا فرا پارینه‌سنگی به دست آمد؛ همچنین از پناهگاه كوچك‌تر دیگری با شماره كد A4-2 نمونه های اولیه سفال نوسنگی كشف شد كه برای مطالعات این دوره بسیار ارزشمند بود.
بنابر این شواهد مسلم است كه منطقه ارسنجان یكی از مناطق غنی برای مطالعه تكامل فرهنگ كوچ‌گری از دوره های اواسط و اواخر پالئولتیك تا فرا پارینه‌سنگی و نوسنگی است.
به واسطه ابزارهای سنگی به دست آمده از كاوش ها می توان حدس زد لایه اول و دوم متعلق به دوره اوایل نوسنگی، لایه سوم فرا پارینه‌سنگی و لایه چهارم متعلق به دوره پارینه‌سنگی میانه است.
اكنون این اطمینان حاصل شده كه محوطه باستانی A5-3 توالی فرهنگی طولانی حداقل از دوره پارینه‌سنگی میانه تا اوایل نوسنگی داشته است. موضوعی كه مطالعات و تحقیقات بر روی آن ادامه دارد.
مشخصات محل
این اثر در فاصله ۴ كیلومتری جاده ارسنجان به آباده طشك قرار دارد. ارتفاع غار از سطح دریا ۱۶۹۱متر و ارتفاع آن از سطح زمین های اطراف ۱۷ متر است، دهانه غار دارای عرض۴۰متر در ارتفاع ۲۲متر بوده و كمی عقب¬تر عرض دهانه غار تنگ تر می‌شود، همچنین عرض دهانه ۲۶ متر در ارتفاع ۵/۵ متر و ابعاد داخلی غار حدود ۴۰۰ متر مربع است.
