استان كرمان

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان كرمان در جنوب شرقی ایران واقع شده است. از شمال با استان‌های خراسان و یزد، از جنوب با استان هرمزگان، از شرق با سیستان و بلوچستان و از غرب با استان فارس همسایه است. مساحت این استان حدود ۰۶۹‚۱۷۵ كیلومترمربع است و بین ۵۵ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۳۲ درجه عرض شمالی و ۲۶ درجه و ۵۳ دقیقه تا ۲۹ درجه و ۵۹ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است.
استان كرمان بعد از استان خراسان دومین استان پهناور كشور است و حدود ۱۱ درصد از خاك ایران را در بر گرفته است. این استان یكی از مرتفع‌ترین استان‌های كشور است، و شهرستان بافت آن با ۲۲۵۰ متر ارتفاع از سطح دریا مرتفع‌ترین شهرستان استان می‌باشد. براساس آخرین تقسیمات كشوری استان كرمان مشتمل بر ۱۰ شهرستان، ۷ شهر و ۳۱ بخش است. شهرستان‌های آن عبارت‌اند از: بافت، بردسیر، بم، جیرفت، رفسنجان، زرند، سیرجان، شهر بابك، كرمان و كهنوج.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان كرمان در جنوب شرقی ایران قرار گرفته است و ارتفاعات آن دنبالهٔ رشته‌كوه‌های مركزی ایران است كه از چین‌خوردگی‌های آتشفشانی آذربایجان شروع می‌شود و تا بلوچستان امتداد دارد و دنبالهٔ آن چندین بار در فلات مركزی به وسیله حوزه‌های پست داخلی و كویر قطع می‌شود. زمان تشكیل این چین‌خوردگی‌‌ها با پیدایش فلات داخلی و عقب‌نشینی دریای تتیس همراه است. به دنبال حركات كوه‌زایی و باز شدن دهانه‌های آتشفشانی، كف دریای تتیس نیز بالا آمد و آب دریاهای اطراف نیز بر اثر تبخیر شدید و تراكم رسوبات آن خشك شد و قشر ضخیمی از رسوبات نمك دریا روی آن‌ها به جای ماند و كویرهای كنونی (كویر لوت) را تشكیل داد. در نواحی پست، ذرات حاصله از متلاشی شدن و فرسایش كوهستان‌ها، روی هم انباشته شد كه با وزش باد به حركت در می‌آیند و تپه‌های متحرك شنی را به وجود می‌آورند.
رشته‌كوه‌های مركزی در این منطقه دشت‌های وسیع استان را از یكدیگر جدا می‌سازند. این كوه‌ها به طور كلی ۲ رشتهٔ عمده هستند كه از شمال ‌غربی به جنوب شرقی كشیده شده‌اند و مهم‌ترین آن رشته‌كوه‌های بشاگرد كوهبنان است.
این رشته‌كوه‌ها دنبالهٔ كوه‌های جندق و بیابانك هستند كه تا كرمان و بم گسترش یافته‌اند. از قلل مهم آن می‌توان به كوه‌های كوهبنان، طغرل‌الجرد (تخ‌راجه)، ‌ پلوار، سیرچ، ابارق و تهرود اشاره كرد كه بزرگ‌ترین حایل بین مناطق كویر با سایر مناطق استان می‌باشند.
رشتهٔ دوم كوه‌هایی است كه از یزد تا كرمان و چاله جازموریان كشیده شده‌اند و به موازات رشتهٔ ‌اول امتداد دارند. از ارتفاعات مهم این رشته نیز می‌توان كوه‌های مدوار، ‌ شهر بابك، كوه پنج، چهل تن، ‌ لاله‌زار، هزار بحر ‌آسمان، جبال بارز و شهسواران را نام برد.
در قسمت جنوب شهرستان كهنوج نیز رشته‌كوه‌های بشاگرد، دنبالهٔ رشته‌كوه‌های زاگرس قرار دارند و این منطقه را از استان هرمزگان جدا می‌سازند.
وجود ارتفاعات و پستی و بلندی‌هایی در منطقه و شرایط خاص اقلیمی، آب و هوای متفاوتی در نواحی مختلف استان به وجود آورده است. نواحی شمال و شمال غربی و مركزی دارای آب و هوای خشك و معتدل است و نواحی جنوبی و جنوب شرقی آب و هوای گرم و نسبتاً مرطوب دارد. مقدار باران و ریزش‌های جوی بسیار متغیر و كم است. بیشترین باران در منطقهٔ جیرفت می‌بارد. اراضی مرتفع و بادگیر توأم با طوفان و گرد و غبار است. آب و هوای شهر كرمان خشك و نیمه معتدل است. براساس گزارش سازمان هواشناسی در سال ۱۳۷۰ حداكثر مطلق درجهٔ حرارت ۳۹/۶ درجه سانتی‌گراد، حداقل مطلق درجهٔ حرارت ۱۷- درجهٔ سانتی‌گراد و تعداد روزهای یخبندان ۷۹ روز بوده است.
این گزارش حاكی از آن است كه متوسط درجهٔ حرارت استان در ماه‌های اردیبهشت، خرداد، مرداد و تیر بین ۲۰ تا ۲۵ درجهٔ سانتی‌گراد می‌باشد و از دیدگاه استفاده‌های جهانگردی، مطلوب‌ترین ماه‌ها جهت مسافرت به استان می‌باشند. متوسط بیشترین درجهٔ حرارت با ۲۶/۷ درجه مربوط به تیرماه و كمترین آن اختصاص به بهمن ماه دارد كه ۳/۹ درجهٔ سانتی‌گراد می‌باشد.
استان كرمان تحت تأثیر بادهای مختلف برون منطقه‌ای و محلی است. وزش این بادها، آب و هوای آن را دستخوش تحولات و تغییرات قابل توجهی می‌كند. این بادها عمدتاً از نوع بادهای موسمی خشك هستند و در ماه‌های اسفند، فروردین و اردیبهشت می‌وزند و جهت وزش آن‌ها از جنوب غربی به طرف شمال شرقی و مشرق است. این بادها انبوهی از خاك و شن با خود به طرف شهر كرمان می‌آورند و سبب تقلیل رطوبت نسبی هوا می‌گردند. همچنین، بادهای غربی و شمال غربی باعث ریزش باران در زمستان و بهار می‌شوند.
ریزش نزولات جوی از آبان ‌ماه شروع و تا اردیبهشت ماه سال بعد ادامه می‌یابد. بیشترین میزان بارندگی از دی‌ ماه تا اردیبهشت ماه است. اغلب این بارش‌ها به صورت باران است و گاهی هم اندكی برف می‌بارد. میزان بارندگی سالانهٔ استان در سال ۱۳۷۰، برابر ۱۱۴/۷ میلی‌‌متر بوده است.
جغرافیای تاریخی استان
سابقه سكونت و استقرار انسان در دیار كرمان به هزارهٔ چهارم قبل از میلاد می‌رسد. این منطقه یكی از قدیمی‌ترین نواحی ایران به شمار می‌رود و در گذر زمان، گنجینه‌های فرهنگی تاریخی گرانبهایی در آن پدید آمده است كه نمایانگر روند تاریخی و حیات اقتصادی – اجتماعی آن است. وجود هر فضای تاریخی در كرمان بیانگر بخشی از زوایا و ابعاد زندگی مردم و حكومت‌های این مرز و بوم است.
تأسیس و تخریب، مرمت و انهدام، همه و همه نشانگر حیات پر جنب و جوش این دیار ناشناخته است. قلت آثار تاریخی كرمان در قیاس با شهرهایی چون اصفهان و شیراز به دلیل رنج و آسیبی است كه حوادث ناگوار تاریخ در این منطقه پدید آورده است. همین معدود آثار و در و دیوارهای شكسته نیز نشانهٔ توانایی، پایداری و كوشش‌های مردم این خطه از كشور است. با نگاهی اجمالی به گذشتهٔ بعضی از شهرهای مهم این استان، سیمای تاریخی آن بیشتر روشن می‌شود:
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال ۱۳۷۵ استان كرمان ۳۲۸‚۰۰۴‚۲ نفر جمعیت داشت كه از این تعداد ۵۲/۹ درصد در نقاط شهری و ۴۶ درصد در نقاط روستایی ساكن بودند و ۱/۱ درصد نیز غیرساكن یا خوش‌نشین بودند. در این سال شهرستان كرمان با ۷۹/۷ درصد شهرنشینی و شهرستان كهنوج با ۱۳/۹ درصد شهرنشینی، به ترتیب بیشترین و كمترین درصد شهرنشینی را داشتند.
در سال ۱۳۷۰ نسبت باسوادی در جمعیت ۶ سال و بالاتر استان كرمان در نقاط شهری ۸۳/۵ درصد و در نقاط روستایی ۵۶/۶ درصد بود.
استان كرمان مانند سایر مناطق ایران شاهد مهاجرت وسیع روستائیان به شهرها بوده است.
استان كرمان در كنار جمعیت ساكن، ایلات كوچرو عشایری نیز دارد كه از گروه‌های مختلفی تشكیل شده‌اند. زبان‌ آن‌ها فارسی و مذهب آن‌ها نیز عمدتاً شیعه است. فقط دو تیره هستند كه به زبان‌های تركی و بلوچی تكلم می‌كنند. ایلات كرمان به مهمان‌نوازی، ‌ سلحشوری، دیانت و بردباری مشهورند. پرورش گوسفند و گله‌داری شغل عمدهٔ آن‌هاست و قالی‌های مرغوبی هم می‌بافند. ایلات كرمان بطور پراكنده در دامنهٔ كوهستان‌های پاریز، كوه ‌پنج، كوه چهل ‌تن، بیدخون، كوهشاه، كوه هزار و كوهستان ساردوئیه زندگی می‌كنند و در ایام قشلاق تا حدود بندرعباس و میناب نیز پراكنده می‌شوند.
مهم‌ترین ایلات كرمان عبارت‌اند از:
تیرهٔ آل سعید، تیرهٔ خراسانی، تیرهٔ بارچی، كوه پنجی، معصومی، شول، ‌ قرایی، بُچاقچی، افشار، ‌ سلیمانی، لری، طاهری، نارویی و ایلات جبال بارز و فتحی.
گرچه اهمیت نسبی صنایع بزرگ و بهره‌برداری‌های كشاورزی تجاری در كرمان نسبت به سایر استان‌ها قابل توجه است، لیكن در عمل مجموع ظرفیت تولیدی این استان چندان قابل ملاحظه نیست و اغلب واحدهای اقتصادی، ‌ مقیاس خردی دارند.
با توجه به شرایط اقلیمی و میزان منابع آب و موقعیت جغرافیایی و روش كشت اراضی، استان كرمان به سه منطقهٔ كشاورزی تقسیم می‌شود:
– مناطق كشاورزی خشك و كویری رفسنجان، زرند، سیرجان و …
– مناطق كشاورزی معتدل كوهستانی بافت، بردسیر و …
– مناطق كشاورزی گرمسیری بم، ‌ جیرفت، كهنوج و …
مهم‌ترین محصولات كشاورزی این استان عبارت‌اند از:
گندم، ‌ جو، ‌ سیب‌زمینی، ‌ پسته، حنا، و سمه، ‌ زیره، پنبه و چغندرقند.
از استان كرمان بیش از ۹۵ درصد محصول پستهٔ ایران به دست می‌آید و بالغ بر ۸۷/۵ درصد از باغات پستهٔ كشور را به خود اختصاص داده است. در میان شهرستان‌های استان كرمان كه باغ پسته دارند، رفسنجان با بیش از ۷۰ درصد كل تولید پسته و تعداد باغ پسته، رتبهٔ اول را به خود اختصاص داده است.
در كرمان انواع محصولات سردسیری، شامل گردو، بادام، گلابی، هلو، آلبالو، آلو، ‌ گیلاس و سیب درختی به دست می‌‌آید و همچنین محصولاتی از قبیل مركبات (پرتقال، لیموشیرین، لیموترش، نارنگی، نارنج، گریپ‌فروت) و خرما تولید می‌شود. این گونه محصولات در مناطق بم، جیرفت، شهداد و در جنوب شرقی شهرستان بافت كشت می‌شوند، مركبات شهداد مرغوبیت خاص و شهرت خوبی در ایران دارند.
دامپروری به سه طریق روستایی، عشایری و صنعتی صورت می‌گیرد. با این همه به علت خاك نه چندان حاصلخیز منطقه و محدودیت مراتع سرسبز، ‌ دامپروری از رونق چندانی برخوردار نیست.
معادن استان در تأمین مواد اولیهٔ مورد نیاز صنایع كشور نقش ارزنده‌ای برعهده دارند. معادن سرشار آهن، ‌ ذغال‌سنگ، مس و دیگر فلزات چرخ‌های صنعت استان و كشور را به گردش در می‌آورند. معادن زغال‌سنگ قسمتی از نیاز كارخانهٔ ذوب آهن اصفهان را تأمین می‌كنند. منابع مس سرچشمهٔ كرمان كه به گواهی كارشناسان از غنی‌ترین و خالص‌ترین معادن مس در جهان به شمار می‌رود، از مشخصه‌های ویژهٔ اقتصادی استان محسوب می‌شود.
صنایع دستی استان به دو دستهٔ صنایع دستی و كارگاهی(ماشینی) تقسیم می‌شوند:
– صنایع دستی شامل شال، ‌ پته و ترمه است كه به غیر از پته‌دوزی مابقی از رونق افتاده‌اند. صنایع دستی كارگاهی شامل قالی‌بافی، جاجیم‌بافی، گلیم‌بافی و خورجین‌بافی است كه هنوز هم رواج دارند.
– صنایع ماشینی استان نیز به سه دستهٔ كارگاهی كوچك، متوسط و بزرگ تقسیم می‌شوند كه عبارت‌اند از سیمان، خانه‌سازی، نوشابه‌سازی، قند، ‌ ذغال‌سنگ و مس كه معروفیت جهانی دارد.
از نظر اقتصادی منطقهٔ ویژه و آزاد تجاری سیرجان اهمیت استان كرمان را افزایش داده است. این منطقهٔ ویژه صرف‌نظر از تأثیراتی كه در توسعهٔ اقتصادی كل استان دارد، از دیدگاه توسعهٔ جهانگردی نیز حائز اهمیت ویژه است و لذا به این مهم اجمالاً پرداخته می‌شود:
سیرجان به عنوان منطقهٔ آزاد تجاری در نقطه‌ای از سرزمین كرمان قرار گرفته است كه بطور طبیعی گذرگاه و معبر انتقال كالاهای تجاری از طریق خلیج‌فارس محسوب می‌شود.
سیرجان مسیر رفت و برگشت كلیهٔ كالاهای تجاری است كه برای كشورهای آسیای میانه، قفقاز و روسیه، از بندر شهید رجایی هرمزگان وارد و خارج می‌گردند. سیرجان گذرگاه اصلی انتقال كالاها به كشورهای شرق ایران و همچنین اروپا و خلیج‌فارس است. در واقع این شهر محل اتصال كلیهٔ محورهای ترانزیتی و حمل و نقل كالا از جنوب به شمال، ‌ شرق و غرب ایران و سایر كشورهای شمالی، شرقی و غربی اروپا و خلیج‌فارس می‌باشد.
نكتهٔ قابل‌توجه در مزیت‌های نسبی سیرجان امكانات زیربنایی موجود و در حال بهره‌برداری می‌باشد كه تماماً در این منطقه تجمع پیدا كرده‌اند. راه ترانزیت اصلی زمینی (جاده‌ای و ریلی) از طریق بندر شهید رجایی به استان‌های بزرگ و صنعتی كشور، (كرمان – فارس – یزد)، ‌ از مسیر شهرستان سیرجان و منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی عبور می‌كند.
سیرجان به عنوان یك قطب اقتصادی ویژه بر بستر مزیت‌های باراندازی، در ساختار اقتصادی استان كرمان نقش و موقعیت قابل توجهی را احراز كرده است و در آینده نیز بر اهمیت این جایگاه اقتصادی افزوده خواهد شد.