شهر بیرجند، همواره در فهرست برترین‌های كشور قرار دارد؛ چراكه از سال‌های دور تا به امروز، گامی عظیم در توسعه و پیشرفت برداشته و نام خود را به‌عنوان شهری فرهنگی و توسعه‌پذیر ثبت كرده است. شهر بیرجند اولین شهر در ایران است كه از سازمان آب‌رسانی برخوردار شده و بنگاه آب لوله بیرجند نیز نخستین سازمان آب‌رسانی در كشور شناخته می‌شود. همچنین بیرجند، قبل از تهران، از لوله‌كشی آب شهری برخوردار شده است.
۱. عمارت تاریخی خواجه خضر
· آدرس: بیرجند، خیابان شهید منتظری
ساختمانی تاریخی كه پیشینه آن به دوران حكومت قاجاریان بازمی‌گردد. این عمارت از معماری تك‌ایوانی و نمای آجری به‌شكل خفته راسته برخوردار بوده و به‌دلیل حضور مقابر در پیرامون آن، در بین مردم دارای اهمیت بسیاری است. این بنا امروزه به یكی از جاذبه‌های تاریخی این شهر تبدیل شده است.
۲. موزه حیات وحش
· آدرس: خیابان معلم، میدان موزه، مجموعه باغ و عمارت اكبریه
یكی دیگر از پربازدیدترین جاهای دیدنی بیرجند، موزه حیات وحش است كه در سال ۱۳۸۷ از باغ و عمارت شوكت‌آباد به مجموعه اكبریه این شهر، منتقل شد. گردشگران می‌توانند نمونه‌های متعدد و حتی نادری از پوشش جانوری خراسان جنوبی را در این موزه مشاهده كنند.
۳. مسجد چهار درخت
· آدرس: خیابان شهید مطهری، محله چهار درخت
مسجدی متعلق به اواخر دوران سلطنت صفویان، در محله‌ای قدیمی چهار درخت شهرستان بیرجند وجود دارد كه به همین نام شهرت یافته است. این مسجد، دارای تنها یك شبستان است كه در سال ۱۳۴۹ بازسازی شده است.
۴. موزه مردم شناسی
· آدرس: خیابان معلم، میدان موزه، مجموعه باغ و عمارت اكبریه
موزه مردم‌شناسی بیرجند در بر گیرنده مجموعه‌ای از آثار با قدمت بیش از یك قرن است
بخشی از زندگی مردم در قالب معیشت، مشاغل و حرفه‌های ایشان كه روزگاری پررونق بوده ولی امروزه به‌طور كلی منسوخ شده است، به‌صورت مجموعه‌ای دیدنی و در موزه‌ای به نام موزه مردم‌شناسی برای نمایش عموم گردآوری شده است. وسایل حرفه‌هایی مانند آهنگری، سلمانی، نخ‌ریسی، پارچه‌بافی، سبدبافی، سفالگری، عطاری، كفاشی و ... تنها نمونه‌هایی از اشیایی است كه در این مجموعه نگهداری می‌شود. جالب است بدانید كه قدمت آن‌ها به یك قرن می‌رسد.
۵. سد عمر شاه (بند عمر شاه)
· آدرس: بیرجند، ۲ كیلومتری جنوب غربی بیرجند
سدی قدیمی، درون رشته‌كوهی به نام باقران قرار دارد كه به‌دلیل ذخیره كردن آب و نیز مهار سیلاب‌ها و با استفاده از آجر و ساروج ساخته شده است. قدمت این بند به دوران حكومت قاجاریان و فرمانروایی حشمت‌الملك بازمی‌گردد و به نام بند عمرشاه شهرت یافته است.
۶. موزه میراث پهلوانی
· آدرس: بیرجند، خیابان مطهری، مطهری ۳، زورخانه امیر عرب
در زورخانه‌ای قدیمی به نام «زورخانه لوب‌اند»، با پیشینه‌ای بالغ بر دو قرن، موزه میراث پهلوانی شهر بیرجند قرار دارد كه امروزه به یكی دیگر از جاذبه‌های تاریخی این شهر تبدیل شده است. در این موزه، وسایلی تاریخی از ورزش باستانی و پهلوانی برای بازدید به نمایش گذاشته شده است.
۷. موزه مشاركتی مردم شناسی
· آدرس: بیرجند، بافت تاریخی، خانه تاریخی اعتمادی نیا
مجموعه‌ای متشكل از ابزار و وسایل مخصوص معیشت، صنایع دستی، ظروف مورد نیاز زندگی، بازی‌های محلی، ابزارآلات مشاغل سنتی و پوشاك، در مكانی كه به نام موزه مشاركتی مردم‌شناسی شهر بیرجند شهرت دارد، قرار دارد. این موزه در عمارت تاریخی اعتمادی‌نیا و در سال ۱۳۹۱ افتتاح شد.
۸. ارگ بهارستان (باغ زرشكی)
· آدرس: بیرجند، خیابان منتظری، محدوده كوچه پست قدیم
بنایی متعلق به حكومت افشاریان در شهر بیرجند قرار دارد كه شاهد اتفاقات تاریخی مهمی از جمله پناهنده شدن لطفعلی‌خان زند و همراهانش در این عمارت بوده است. این اثر تاریخی یكی از زیباترین و بزرگ‌ترین باغ‌های كشور است كه پیش از شناسایی آن به‌عنوان میراث تاریخی كشور، مورد تفكیك قرار گرفته و امروزه تنها بخشی كوچك از این باغ باشكوه برجای مانده است.
۹. بند دره (سد دره)
· آدرس: بیرجند، پنج كیلومتری انتهای خیابان مدرس، رشته‌كوه باقران، دریاچه و بند دره
سدی بازمانده از دوران دو حكومت پادشاهی ایرانی، اواخر پادشاهی زندیه و اوایل سلطنت قاجاریه كه به‌دلیل گذر آب ذخیره‌شده آن از دره بالا و پایین، به نام بند دره شهرت یافته است، در شهر بیرجند قرار دارد. به یقین می‌توان این بند را از مهم‌ترین سدهای تاریخی و عظیم‌ترین سد كوهستانی این شهر معرفی كرد كه به دستور امیر شوكت‌الملك در اواخر قرن ۱۳ احداث شده است.
۱۰. عمارت كلاه فرنگی (ارگ حسام الدوله)
· آدرس: بیرجند، بلوار مطهری
بنایی تاریخی و بازمانده از اواخر دوران حكومت زندیه و اوایل سلطنت قاجاریان در شهر بیرجند وجود دارد كه در بین مردم به ارگ كلاه‌فرنگی شهرت یافته است. قصر بی‌بی عروس، ارگ سركار و ارگ حسام‌الدوله از جمله نام‌های دیگر این عمارت است كه در بین مردم شناخته می‌شود. این اثر تاریخی، متعلق به امیرعلم خزیمه بوده كه توسط ایشان به فرمانداری بیرجند اهدا می‌شود.
۱۱. بازار بیرجند
· آدرس: بیرجند، خیابان جمهوری
بازار بیرجند از جمله قسمت‌های قدیمی این شهرستان است كه می‌توان كاروانسراهایی تاریخی با پیشینه‌ای بالغ بر ۳۰۰ سال را در داخل آن، مشاهده كرد. همچنین این فضای عظیم، دارای كوچه‌هایی با فضایی كم است كه در برخی از قسمت‌های آن، مكان‌هایی با معماری اصیل سنتی به چشم می‌خورد. گردشگران با حضور در بازار بیرجند حال‌وهوای تاریخ را در فضایی آكنده از شور و شوق مردم امروز، تجربه خواهند كرد.
۱۲. مدرسه شوكتیه
· آدرس: بیرجند، میدان شهدا، خیابان خاكی
حسینیه شوكتیه، عمارتی است متعلق به اواسط قرن ۱۳ هجری كه به دستور محمدابراهیم خان علم، مشهور به شوكت‌الملك دوم در شهر بیرجند ساخته شده است. این بنا كه حدود یك دهه پس از ساخت، تغییر كاربری داده و به مدرسه‌ای به همین نام تبدیل می‌شود، سومین مدرسه‌ای است كه پس از دارالفنون و رشدیه تبریز تعلیم و پرورش را به سبك جدید در دستور كار خود قرار داد.
۱۳. باغ اكبریه
· آدرس: بیرجند، انتهای خیابان معلم، میدان موزه
باغ اكبریه، دارای پیشینه‌ای به قدمت اواخر حكومت زندیه و اوایل سلطنت قاجاریه در شهر بیرجند احداث شده است كه در گذشته از آن به‌عنوان مكانی جهت سكونت، پذیرایی و امور دیوانی استفاده می‌شد. این مكان در گویش مردم محلی به كلاته سركار امیر نامیده می‌شود.