موقعیت امامزاده قاسم گلخندان قدیم
بنای امامزاده قاسم در روستای قدیم و روی نقطه ای مرتفع و در محوطه ای باز ،مشرف بر روستا واقع شده است.بنا حصاری نداشته واطراف آن را قبرستان فراگرفته است.از طرف شمال و شرق به زمینهای مزروعی و از طرف جنوب و غرب به خانه های مسكونی محدود می شود.
سنگ قبر های اطراف امامزاده حكایت از این دارد كه به جهت تقدس و احترامی كه به این مكان قائل بوده اند،از دوره قاجاریه تاكنون مورد استفاده قرار گرفته است .روی سنگ قبرها علائم و نشانه هایی هم برای كسانی كه سواد ندارند آورده شده و روی سنگ قبرمردان،تسبیح ومهر و شانه و روی سنگ قبر زنان ،قیچی و شانه رسم شده است. اطراف امامزاده و داخل آن توسط سودجویان عتیقه برای گنجی واهی ،بارها مورد كاوش قرار گرفته است.
امامزاده قاسم در سفرنامه ها و متون
به سبب اینكه این امامزاده در روستایی دور از جاده اصلی واقع شده و دسترسی به آن به جهت نداشتن راه ارتباطی به آسانی میسر نبوده ،در سفرنامه ها و متون نامی از آن برده نشده است .
شرحی درباره مرقد امامزاده
كتیبه روی ضریح و نیز روایتهای محلی ،آرامگاه مذكور را به نام امامزاده قاسم مشهور كرده است. كنزالانساب و شیخ مفید ،قاسم را پسر عبدا…بن زید بن امام حسن (ع) می دانند. در نسخه خطی مربوط به امامزاده آمده است «قاسم بن عبدا… بن زید بن امام حسن (ع) را در ولایت دماوند به موضع گلخندان شهید كردند.»
نقشه بنا
از داخل و خارج به صورت هشت ضلعی است .در ضلع جنوبی بنا ،ایوانی مستطیل شكل به درگاه امامزاده در سال های اخیر الحاق شده است كه از لحاظ هنر معماری فاقد ارزش می باشد.
مصالح بنا
مصالح به كار رفته در ساختمان امامزاده از مصالح محلی در دسترس و از سنگهای قلوه ای رودخانه ای و نیز لاشه سنگ با ملاط گچ و آهك و زاغ است.
قسمت بیرونی بنا
پایه بنا مشخص نیست . به مرور ایام ،خاك اطراف آنرا فرا گرفته ،احتمالا پایه ای هشت ضلعی با لاشه سنگ است كه بدنه بنا به صورت هشت ضلعی روی آن ساخته و پرداخته شده است،ارتفاع بدنه ۲ متر و ارتفاع كل بنا ۶ متر است. عرض هر ضلع ۲۰/۱ سانتی متر است كه نسبت به بناهای مشابه دارای ارتفاع كوتاهتر و عرض اضلاع بیشتر است.
نمای بیرونی بنا ساده و فاقد تزئینات است و تمامی سطوح بیرونی با روكشی از ملاط گچ و آهك و زاغ پوشانده شده ،ولی وضعیت آب و هوایی مطقه به مرور ایام بیشتر قسمتهای این روكش را ریخته است.
درگاه ورودی
ورودی امامزاده فقط از طریق ایوان آن كه متصل به قسمت ورودی است،امكان پذیر است. درگاه ورودی دارای ارتفاعی كوتاه به طول ۱۰/۱ و عرض ۱متر است . در ورودی هم متعلق به دوره اخیر می باشد.
قسمت داخلی بنا
داخل امامزاده دارای طرح هشت ضلعی است. تنها در هر ضلع آن تاقچه كوچكی به طول و عرض ۲ متر و به عمق ۳۰ سانتی متر دیده می شود . تمامی سطوح جانبی دیوار با روكشی از گچ پوشانده شده است.
گنبد بنا
گنبد بنا از نوع گنبد های دو پوشه است. گنبد بیرونی از نوع گنبد های رك هشت تركی هرمی شكل است،كه به شیوه رگچین یعنی موازی با افق چیده شده است و با توجه به شرایط اقلیمی و آب وهوایی منطقه از خیز بلندی برخوردار است. برای ایجاد گنبد داخلی ،طرح هشت ضلی به وسیله هشت رومی باربر اتصالی تبدیل به شانزده ضلعی و سپس دایره شده ،آنگاه گنبد عرقچین كم خیز را روی آن شكل داده اند .
تزئینات بنا
در نمای ظاهری و نیز داخل بنا هیچ گونه علائم تزئیناتی به چشم نمی خورد. در واقع بنا فاقد تزئینات می باشد . معمار یا معماران ،سادگی و بی پیرایه بودن مورد نظرشان بوده است. شاید بتوان گفت كه تنها عامل اصلی تزئین كننده در خارج و داخل ،اندود گچی با آهك وزاغ سفید رنگ ساده است كه بیشتر قسمتهای آن در اثر شرایط آب و هوایی منطقه ریخته است.
ضریح
ابتدای ورود به داخل بنا با یك ضریح بزرگ و ساده كه روی مرقد قرار گرفته،برخورد می كنیم كه روی آن را با پارچه های سبزرنگ متعددی پوشانده اند. حاشیه بالای ضریح ،كتیبه ای تاریخ ساخت ضریح را به قرن دهم دوره صفویه می رساند. خراطی و كنده كاری ضریح ،بسیار ساده و ابتدایی است . در چهار ضلعی حاشیه بالایی ضریح هم كتببه ای به خط نسخ دیده می شود .
كتیبه های ضریح
-در ضلع غربی،آیه الكرسی آمده است.
-درضلع شرقی،سلام و صلوات بر امامان آمده است
-در ضلع شمالی آمده است:«از فیض خدای پر ز نور است- صندوق امامزاده قاسم(ع)»
-در ضاع جنوبی هم آمده است :«ساعی وبانی صندوق شریف امامزاده واجب التعظیم امامزاده قاسم (ع)تسلیم درویش مقصود علی گلخندانی فی شهر رجب سنه الف من الهجر النبویه »
كتیبه های در امامزاده
درورودی امامزاده متعلق به دوره اخیر بوده و ساده و فاقد تزئینات است.روی این در، كتیبه هایی به شرح زیر آمده است:
-بالای چهار چوب آمده است:الله،محمد،حسن وحسین.از خواننده التماس دعا داریم.
-لنگه راست: بسم ا…الرحمن الرحیم نصر من الله و فتح قریب و عزیزا فی یوم شنبه ۲۷ شهر صفر ظفر سنه ۱۳۳۳.
-لنگه چپ: یادگار استاد علی اكبر ولد مرحوم دروج محمد ساكن طاهر آباد فرمایش استاد غلامعلی تفریشی،ساكن گلخندان جدید.
مقایسه ونتیجه گیری
هسته اولیه برج آرامگاهی امامزاده قاسم،بنایی است ساده با طرح هشت گوش و گنبد رك هشت ترك هرمی شكل كه بر بالای تپه ای مشرف به روستا ساخته شده و در دوره اخیر ایوانی مستطیل شكل متصل به قسمت ورودی بنا به آن الحاق شده است.در داخل و خارج بنا،كتیبه ای كه تاریخ ساخت بنا را به ما بدهد وجود ندارد.پس با طرح و شیوه ساخت آن و مقایسه دیگر بناها می توان تاریخ احتمالی ساخت بنا را به دست آورد.
با نگاهی گذرا به برجهای آرامگاهی،متوجه می شویم كه در قرون ۷ و ۸ هجری،این برجها با ویژگی های خاصی چون تزئینات خارجی و داخلی و وجود كتیبه هایی در زیر كنبد و…ساخته می شدند.درقرون بعدی كم كم شاهد حذف عناصر فوق و گرایش به سادگی و بی پیرایگی را شاهد هستیم.بنای امامزاده قاسم نیز از جمله این بناها به شمار می آید كه معمار یا معماران با پرهیز از تزئینات داخلی و خارجی و كتیبه زیر گنبد و كوتاه كردن ارتفاع بدنه بنا و عریض كردن آن واستفاداز مصالح بومی،سعی در سادگی و بی پیرایگی بنا داشته اند به طوری كه آن ویژگیهایی كه در این گونه بناها در قرون ۷و۸ دیده میشود، به طور كلی حذف گردیده و بنایی ساده و فاقد تزئینات ساخته شده است.
ویژگیهای فوق الذكر بنای مورد بحث را در بناهایی چون امامزاده عبد ا…آیینه ورزان و امامزاده مطهر بومهن در منطقه دماوند و بناهایی چون امامزاده جعفر قم می توان دید. خصوصا بنای این امامزاده با بنای امامزاده عبدا…آیینه ورزان متعلق به قرن ۸ هجری مشابهت زیادی دارد.با توجه به اینكه این گونه بناها كم كم رو به سادگی رفته ،می توان گفت كه بنای امامزاده قاسم گلخندان به احتمال بسیار مربوط به دوره صفویه باشد.