استان مركزی

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان مركزی تقریباً در مركز ایران بین ۳۳ درجه و ۳۰ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۳۵ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۱ درجه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. این استان از شمال به استان‌های تهران و قزوین، از غرب به استان همدان، از جنوب به استان‌های لرستان و اصفهان و از شرق به استان‌های تهران، قم و اصفهان محدود است. این استان با مساحتی معادل ۵۳۰‚۲۹ كیلومترمربع، حدود ۱/۸۲ درصد از مساحت كل كشور را به خود اختصاص داده است. براساس آخرین تقسیمات كشوری در سال ۱۳۷۵، استان مركزی دارای ۸ شهرستان، ۱۵ بخش، ۱۹ شهر، ۶۰ دهستان و ۱۳۹۴ آبادی دارای سكنه و ۴۶ آبادی خالی از سكنه است. شهرستان‌های این استان عبارتند از : آشتیان، اراك، تفرش، خمین، دلیجان، ساوه، سربند و محلات.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان مركزی در قلمرو شرقی تقاطع دو رشته كوه البرز و زاگرس واقع شده است. ناهمواری‌های این استان را قسمت‌هایی از كوه‌های مركزی و پیشكوه‌های داخلی زاگرس تشكیل می‌دهد. ارتفاعات آن از حدود ۱۵۰۰ متر تا بیش از ۳۰۰۰ متر متغیر است. پست‌ترین نقطه استان، دشت جنوب ساوه با حدود ۱۲۰۰ متر ارتفاع است و بلندترین نقطه آن قلهٔ شهباز با ارتفاع ۳۳۸۸ متر در رشته كوه‌های راسوند قرار دارد. حدود ۳۳/۹ درصد محدوده استان را كوه‌ها، ۱۴/۹ درصد را تپه‌ها، ۱۳/۸ درصد را فلات‌ها و بقیه را دشت‌هایی با ویژگی‌های مختلف تشكیل داده و تنوع اقلیمی جالب توجهی را پدید آورده است. در قسمت‌های مختلف استان مركزی آب و هوای متنوعی از انواع زیر وجود دارد:
– آب و هوای نیمه بیابانی.
– آب و هوای معتدل كوهستانی.
– آب و هوای سرد كوهستانی.
در این استان از جهات مختلف بادهای محلی جریان می‌یابند كه عبارتند از:
– جریان فشار زیاد آسیای مركزی.
– جریان فشارهای اقیانوس هند.
– جریان اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه.
میزان رطوبت هوا و باران در شهرستان‌های این استان یكسان نیست. در مناطق كوهستانی، ریزش‌های جوی اغلب به صورت برف و در مناطق كم ارتفاع بیشتر به صورت باران ظاهر می‌شود. شمال استان در ناحیه زرند جزو كم باران‌ترین نواحی و ارتفاعات شازند در جنوب غرب، از پرباران‌ترین مناطق این استان به شمار می‌آیند.
اگر دمای مطلوب جهانگردی بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌‌گراد در نظر گرفته شود، از اردیبهشت تا شهریور مناسب‌ترین زمان مسافرت به این استان می‌باشد.
جغرافیای تاریخی استان
باستناد منابع تاریخی، استان مركزی در هزاره اول قبل از میلاد جزو ایالات ماد بزرگ بود كه تمام قسمت مركزی و غربی ایران را در بر می‌گرفته و از كانون‌های قدیم استقرار در فلات ایران به شمار می‌رفته است. در زمان سلوكیان، این منطقه، مخصوصاً قسمت شمالی آن (دهستان خورهه) مورد توجه حكام یونانی قرار گرفت. وجود آثار باستانی باقی مانده از این دوران در خورهه مؤید این نظر است.
در زمان خسرو پرویز – پادشاه ساسانی – ایران به چهار بخش (كوست) تقسیم شد. این چهار بخش عبارت بودند از : باختر (شمال)، ‌ خور آبان یا خور آسان (مشرق)، نیمروز (جنوب) و خوربران (مغرب). این منطقه در كوست خوربران (مغرب) كه به معنی محل غروب خورشید بود قرار داشت. در قرن اول اسلامی این منطقه به نام ایالت جبال یا قهستان تغییر نام داد، ‌ به طوری كه جغرافیانویسان اسلامی این قرن، از آن به عنوان بخشی از بلاد پهلویان و به نام كوهستان یا قهستان (جبال)‌ نام برده‌اند. این منطقه در قرن دوم هجری همراه با همدان، ری و اصفهان به نام عراق عجم نامیده شد.
در قرن چهارم هجری قمری شهرهای ایالت جبال عبارت بودند از : همدان، رود آور، خورمه (خورهه)، سهرود، ابهر، سمنان، قم، قاشان، روده، پوسته، ‌ كره، بره، گربایگان (گلپایگان) و … در این دوره مراكز و كانون‌های درجه اول شهری نیز عبارت بودند از : ساوه، تفرش، وره، ساروق و گلپایگان و شهرهای مبادلاتی درجه دوم نیز شامل : محلات، خمین، كمیجان، میلاجرد، خنداب، الیثار، سامان، خورهه، نیمور، نراق، دلیجان، جاسب، مأمونیه، الویر و … بودند. در این مراغه غله، پنبه، حبوبات، زعفران، انجیر، انار، سیب، انگور، گردو، بادام، قیسی و سایر محصولات سر درختی و باغی و خشكبار و گیاهان دارویی مانند ترنجبین در كنار محصولات صنایع دستی مانند ظروف سفالی و مسی و پارچه و كرباس، گلیمنه، قالی‌ و … تولید می‌شد.
در چند دهه اخیر، با توسعه راه‌آهن و احداث كارخانجات مختلف، به مرور چهره منطقه عوض شد و بعد از تقسیمات جدید كشوری و ایجاد استان تهران و مركزی، این استان به مركزیت اراك به وجود آمد.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال ۱۳۷۵، استان مركزی ۸۱۲‚۲۲۸‚۱ نفر جمعیت داشته كه از این تعداد ۵۷/۱ درصد در نقاط شهری و ۴۲/۹ درصد در نقاط روستایی سكونت داشته‌اند. در همین سال از كل جمعیت استان ۱۵۶‚۶۱۶ نفر مرد و ۶۵۶‚۶۱۲ نفر زن بوده‌اند. در این استان در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۰۱ نفر مرد وجود داشته است. از جمعیت این استان ۳۸/۳ درصد در گروه سنی كمتر از ۱۵ ساله، ۵۶/۱ درصد در گروه سنی ۶۴-۱۵ ساله و ۵/۶ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بیشتر قرار داشته‌اند و سن بقیه افراد نیز نامشخص بوده است. در همین سال، از جمعیت استان ۹۹/۸ درصد را مسلمانان تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۷۴ درصد و در نقاط روستایی ۹۹/۸۴ درصد بوده است.
در فاصله سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ حدود ۵۶۰‚۱۸۶ نفر به استان وارد و یا در داخل آن جابجا شده‌اند. محل اقامت قبلی ۴۱/۹ درصد مهاجران سایر استان ها، ۱۲/۷ درصد شهرستان‌های دیگر همین استان و ۴۲/۹ درصد شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیه افراد، خارج از كشور و یا اظهار نشده است. مقایسه محل اقامت قبلی مهاجران با محلی كه در آن سرشماری شده‌اند نشان می‌دهد كه ۳۴/۸ درصد از روستا به شهر، ۴۰/۳ درصد از شهر به شهر، ۶/۵ درصد از روستا به روستا و ۱۵/۹ درصد از شهر به روستا در طی ۱۰ سال قبل از آبان ماه ۱۳۷۵، مهاجرت كرده‌اند.
از ۲۹۰‚۰۷۸‚۱ نفر جمعیت ۶ ساله و بیشتر استان، ۷۹/۳ درصد باسواد هستند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۱۴-۶ ساله ۹۷/۲۵ درصد و در گروه سنی ۱۵ ساله و بیشتر ۷۱/۷۵ درصد بوده است. در بین افراد لازم‌‌التعلیم (۱۴-۶ ساله) نسبت باسوادی در نقاط شهری ۹۸ درصد و در نقاط روستایی ۹۶/۲ درصد می‌باشد. در این استان نسبت باسوادی در بین مردان ۸۴/۷ درصد و در بین زنان ۷۳/۹ درصد است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب ۹۰/۵ درصد و ۸۲/۱ درصد و در نقاط روستایی ۷۶/۸ درصد و ۶۳/۴ درصد می‌باشد.
در آبان ماه ۱۳۷۵ در این استان ۳۵/۹ درصد از جمعیت ده ساله و بیشتر را افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار) تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۳۴ درصد و در نقاط روستایی ۳۸/۵ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان ۸۶/۶ درصد را مردان و ۱۳/۴ درصد را زنان تشكیل می‌داده‌اند. بیش‌ترین میزان فعالیت مربوط به گروه سنی ۳۴-۳۰ ساله با ۵۶/۸۴ درصد و كم‌‌ترین میزان مربوط به گروه سنی ۱۴-۱۰ ساله با ۳/۶۵ درصد بوده است. در همین سال از شاغلان ۱۰ ساله و بیش‌تر استان ۲۶/۴۵ درصد در گروه عمده كشاورزی، ۳۱/۴۱ درصد در گروه عمده خدمات و ۳۷/۵۸ درصد در گروه عمده صنعت فعالیت داشته‌اند و شغل ۱/۵۶ درصد نیز نامشخص بوده است. درنقاط شهری گروه عمده «صنعت» و در نقاط روستایی گروه عمده «كشاورزی» بیش‌ترین تعداد افراد شاغل را به خود اختصاص داده‌اند.
در استان مركزی ایلات و عشایر متعددی مانند شاهسون‌‌ها، كلبه‌كوئی‌ها، خراسانی‌ها، كلهر، خلج و گروهی از كولی‌ها زندگی می‌كنند كه اكثر آنها اسكان یافته‌‌اند و بخشی از آن‌ها نیز رمه‌گردانی و ییلاق و قشلاق می‌كنند. جلوه‌های زیبائی شناختی كوچ و اتراق عشایر یكی از جاذبه‌های جهانگردی استان به شمار می‌آید.
استان مركزی از جمله استان‌هایی است كه كارخانجات صنعتی متعددی در آن متمركز شده‌اند. اساس اقتصاد استان را به ترتیب اهمیت بخش‌های خدمات، صنعت و كشاورزی تشكیل می‌دهد. به طور تقریبی در حدود ۱۹ درصد مساحت استان اراضی كشاورزی، ۵۷ درصد اراضی مرتعی و باقی‌مانده را اراضی غیر مزروعی از قبیل دریاچه‌ها، كویرها، جاده‌ها و شهرها تشكیل می‌دهند.
محصولات مهم كشاورزی استان شامل گندم، جو، حبوبات، آفتابگردان، پنبه، چغندرقند، تنباكو، گوجه‌فرنگی و پیاز است. میزان برخی از فرآورده‌های كشاورزی در شهرستان‌های مختلف این استان، بیش از میزان مصرف محلی است، در نتیجه به شهرهای دیگر استان یا به استان‌های مجاور صادر می‌شود. از شهرستان اراك، گندم، جو، انگور، سبزی و خشكبار، از ساوه انار و طالبی، از محلات كاهو و گل، از تفرش بادام و گردو و از خمین لوبیا و گندم به سایر شهرها و استان‌های كشور و همچنین به خارج از كشور صادر می‌شود.
براساس آمار اداره كل معادن و فلزات، در استان مركزی ۱۱۲ معدن مختلف وجود دارد كه بیشتر آن‌ها به مصالح ساختمانی مربوط می‌شوند. مهم‌ترین معادن موجود استان را سنگ‌ آهن، سرب، روی، منگنز، سنگ تراورتن، باریتین، گچ و سنگ نمك تشكیل می‌دهند.
مهم‌ترین كارخانه‌های صنعتی استان عبارتند از : ماشین‌سازی، آلومینیوم‌سازی، هلیكوپتر‌سازی، كابل‌سازی، واگن‌سازی، كمباین‌سازی، ‌ لاستیك‌سازی، قند و … از دیگر صنایع ماشینی استان می‌توان از كارخانه ماشین‌سازی پارس (تولید كننده اسكلت‌های فلزی)، كارخانه سازنده پروفیل و لوله‌های آبیاری آلومینیومی، ‌ كارخانهٔ آونگان (سازنده پایه‌های فلزی انتقال نیرو)، كارخانه ادوات كشاورزی اراك، گروه كارخانه‌های تولیدی نور آلومینیوم، رنگ روناس اراك و نیز سایر كارخانجات مستقر در شهرستان صنعتی ساوه نام برد. همچنین در اكثر شهرستان‌های استان مركزی، صنایع مختلف دستی شامل قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌‌بافی، گیوه‌دوزی، مسگری و غیره رواج دارد.