استان هرمزگان

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان هرمزگان با وسعت ۶۸۴۷۵/۸ كیلومترمربع، در جنوب ایران مابین مختصات جغرافیایی ۲۵ درجه و ۲۳ دقیقه تا ۲۸ درجه و ۵۷ دقیقهٔ عرض شمالی، و ۵۲ درجه و ۴۱ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقهٔ طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است. این استان از شمال و شمال شرقی با استان كرمان؛ از جنوب با خلیج‌فارس و دریای عمان؛ از جنوب شرقی با استان سیستان و بلوچستان؛ و از غرب با استان‌های فارس و بوشهر همسایه است.
تنگهٔ هرمز، ‌ یكی از حساس‌ترین و حیاتی‌ترین گذرگاه‌های آبی عصر حاضر، در قلمرو سیاسی این استان قرار دارد. این تنگهٔ هلالی شكل ۱۸۷ كیلومتر طول دارد. عمق تنگهٔ هرمز به دلیل شیب تند كف آن از قسمت شمال به جنوب متغیر است؛ به طوری كه در نزدیكی جزیرهٔ لارك، در حدود ۳۶ متر و در ساحل جنوبی نزدیك شبه‌جزیره مَسنِدام ۱۸۰ متر است.
هم‌چنین ۱۴ جزیرهٔ كوچك و بزرگ به نام‌های ابوموسی، بنی‌فرور، تُنب بزرگ و كوچك، سیری، شتور، فرور، كیش، لاوان، قشم، لارك، هرمز، هندورابی و هنگام در محدودهٔ آب‌های ساحلی این استان قرار دارند.
استان هرمزگان، طبق آخرین تقسیمات كشوری، مشتمل بر ۸ شهرستان، ۲۱ بخش، ۶۹ دهستان و ۲۰۴۶ آبادی دارای سكنه است و شهرستان‌های آن عبارت‌اند از : بندرعباس، بندر لنگه، میناب، رودان، قشم، جاسك، حاجی‌آباد و ابوموسی.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
بخش عمده‌ای از مساحت این استان را مناطق كوهستانی در بر گرفته‌اند. كوه‌های این منطقه ادامهٔ رشته‌كوه‌های زاگرس‌اند كه به تدریج از شمال شرقی به جنوب شرقی امتداد می‌یابند. ادامهٔ این رشته همراه با كاهش ارتفاع، به تپه‌ماهورهای آهكی، گچی و شنی منتهی شده و به زمین‌های پست ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان متصل می‌‌گردد. این ناحیهٔ پست ساحلی، در اطراف تنگهٔ‌ هرمز وسعت بیش‌تری یافته، و شرایط مساعدی برای كشاورزی و صیفی‌كاری به وجود آورده است.
با توجه به مشخصات اقلیمی و استقرار استان هرمزگان در منطقهٔ فوق حاره‌ای، گرمی هوا مهم‌ترین پدیدهٔ‌ مشهود اقلیمی آن است.
استان هرمزگان از مناطق گرم و خشك ایران است و اقلیم آن تحت تأثیر آب و هوای نیمه‌بیابانی و بیابانی قرار دارد. هوای نوار ساحلی در تابستان‌ها، بسیار گرم و مرطوب است و گاهی نیز دمای آن از ۵۲ درجهٔ سانتی‌‌گراد تجاوز می‌كند. دمای متوسط سالانهٔ این منطقه در حدود ۲۷ درجهٔ سانتی‌گراد است.
از ویژگی‌های آب و هوایی استان هرمزگان، یك فصل طولانی گرم و یك فصل كوتاه خنك است. فصل گرم همراه با هوای شرجی ۹ ماه به درازا می‌كشد. فصل تابستان از اوایل اسفندماه شروع می‌شود؛ هوا رفته رفته رو به گرمی می‌رود تا این كه گرما در تیر و مرداد ماه به اوج خود می‌رسد. فصل خنك آن همراه با خشكی نسبی هوا، در حدود ۳ ماه طول می‌كشد. این فصل از اوایل آذرماه شروع می‌شود و تحت تأثیر توده‌های هوای خنك غربی قرار می‌گیرد. دمای هوای این استان، در سردترین شب‌های سال، به ندرت به صفر درجه می‌رسد و در روزهای زمستانی، دمای آن معمولاً از ۱۰ درجهٔ‌ سانتی‌گراد بالای صفر پایین‌تر نمی‌آید.
اصولاً آب و هوای این استان همانند آب و هوای نواحی بیابانی است و میزان بارش‌های جوی آن نیز فوق‌العاده اندك می‌باشد. در این منطقه، در حدود ۹ ماه از سال، بارندگی مهمی صورت نمی‌گیرد و قسمت عمدهٔ بارندگی آن نیز در یك یا دو نوبت به وقوع می‌پیوندد. در همان موارد اندك هم، ‌ بارندگی آن اغلب مانند باران‌های بهاری سیل‌آسا است و خسارات فراوانی به بار می‌آورد. میزان رطوبت نسبی در سواحل خلیج‌فارس عمدتاً بالا است و بین ۲۰ تا ۱۰۰ درصد نوسان دارد.
مهم‌‌ترین بادهایی كه در این استان می‌وزند، عبارت‌اند از:
– باد سهیلی‌ : این باد، ‌ بادی است تابستانی و گرم كه از جنوب شرقی به سمت شمال غربی می‌وزد و در رسیدن میوهٔ خرما نقش اساسی دارد.
– باد شمالی : این باد به مدت ۹ ماه از سال به موازات سواحل شمالی خلیج فارس می‌وزد و ۴۰ روز از دورهٔ‌ وزش آن، ‌ در فصل تابستان، همراه با گرد و غبار فراوان است. جهت وزش این باد غیر از زمستان كه جهت غربی – شرقی دارد، از جنوب غربی به سمت شمال شرقی است. باد شمالی در فصل زمستان توأم با هوای نسبتاً سرد است و دوام كم‌تری دارد.
– باد نشی (نعشی) :‌ این باد، بادی است سرد و طوفان‌زا كه در فصل زمستان در سواحل استان می‌وزد. جهت این باد از شمال شرقی به سمت جنوب غربی است، و گاهی در تنگهٔ‌ هرمز به طور پیوسته، و به مدت ۳ تا ۵ روز می‌وزد.
– باد غربی : این باد، بادی بهاری است كه از نیمهٔ فروردین تا اوایل تابستان از سمت جنوب به شمال می‌وزد.
– باد قوس : این باد، ‌ بادی زمستانی است كه جهت شرقی – غربی دارد و باعث بارش فراوان در منطقه می‌شود.
– باد شرجی یا شرقی : این باد تابستانی كه از بادهای بسیار نامطلوب سواحل شمالی خلیج‌فارس محسوب می‌شود، در فصل تابستان می‌وزد و پس از برخورد به سطح دریا، رطوبت فراوانی را همراه می‌آورد و نم نسبی هوا را به شدت افزایش می‌دهد. این باد گاهی با ابر و مه همراه است و در برخی نواحی نیز موجب بارندگی می‌شود.
– باد لوار (تش‌باد) : این باد از سمت جنوب غربی می‌وزد و از بیابان‌های عربستان نشأت می‌گیرد. زمان وزش باد لوار از تیرماه تا شهریورماه است.
– باد بحری یا شمال غربی : این باد اغلب در فصل زمستان شروع به وزیدن كرده و نسیمی از طرف دریا به ساحل می‌آورد كه گاهی نیز بارندگی‌های اندكی را به دنبال دارد.
مناسب‌ترین فصل مسافرت به استان هرمزگان، فصل زمستان است.
جغرافیای تاریخی استان
جغرافیای تاریخی استان هرمزگان با تاریخ و جغرافیای خلیج‌فارس درهم آمیخته است. تا قرن چهارم پیش از میلاد، مدارك پراكنده‌ای بر پایهٔ نوشتارهای تاریخ‌نگاری یونانی دربارهٔ خلیج‌فارس وجود دارد. ظاهراً در دوران بسیار كهن، ‌ اقوامی در سواحل غربی خلیج‌فارس و دشت‌های جنوبی و غربی ایران می‌زیسته‌اند. شواهدی نیز مبنی بر پیدایش و توسعهٔ دریانوردی در آن دوران وجود دارد. از جمله می‌توان به دریانوردی بابلیان در قرن هفتم پیش از میلاد، در خلیج‌فارس اشاره كرد. نخستین مدرك قطعی درخصوص دریانوردی در خلیج‌فارس، به زمان «نئارخورس» یا «نئارك»، دریاسالار اسكندر مقدونی، مربوط است. اسكندر پس از فتح سرزمین‌های اطراف رودخانهٔ سند (هندوستان) ظاهراً از طریق مصب رودخانهٔ سند و دریا، به سوی مكران و تنگهٔ هرمز و خلیج‌فارس حركت كرد و در سال ۳۲۶ قبل از میلاد، از دهانهٔ رودخانهٔ سند گذشت؛ ولی طوفان و امواج سهمگین دریا وی را مجبور به بازگشت نمود.
اسكندر، ‌ دریاسالار خود به نام نئارك (نئارخوس) را به عنوان سرپرست ناوگان دریایی رهسپار خلیج‌فارس كرد. نئارك پس از عبور از سواحل مكران، به بندر هرمز یا میناب كنونی رسید. نئارك در خلیج‌فارس به جزیرهٔ خالی از سكنه‌ای به نام «بارقانا» كه گفته می‌شود همان جزیرهٔ «هرمز» یا «لارك» یا «اوآراكنا» و یا «كیش» كنونی است، ‌ رسید. نئارك چنین گفته است كه هیچ‌یك از سواحل را در طول سفر دریایی خود مانند سواحل خلیج‌فارس آباد و مزروع ندیده است.
تاریخ مكتوب بندر هرمز از زمان اردشیر بابكان آغاز می‌شود. مورخین شرقی و اروپایی چنین گفته‌اند كه روزگار آبادانی بندر هرمز طی سال‌های ۲۴۱-۲۱۱ میلادی بوده؛ ولی پس از ظهور اسلام و سقوط دولت ساسانی، به عنوان یكی از مهم‌ترین مراكز دادوستد شرق معروفیت پیدا كرده است.
در سال‌های ۷۵۰-۶۶۱ میلادی، منطقهٔ خلیج‌فارس جزو قلمرو خلافت اموی و سپس جزو قلمرو خلافت عباسی (در سال‌های ۱۲۸۵-۷۵۰ میلادی) بوده است. از اواخر قرن هشتم میلادی كه دوران شكوفایی خلافت عباسی بود، دادوستدهای دریایی رونق بسزایی یافت. بسیاری از مورخین، این راه دریایی را با اهمیت‌تر از جادهٔ‌ معروف ابریشم یا شاخهٔ مهمی از آن می‌دانند.
ماركوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی در سال‌های ۱۲۷۲ و ۱۲۹۳ میلادی از بندر هرمز دیدن كرد. وی گزارش كرده است كه جواهرات ایران، ‌ عاج و ابریشم هند و چین و مروارید بحرین در بازارهای بندر هرمز خرید و فروش می‌شده است.
در سال ۱۳۰۰ میلادی سیف‌الدین – پادشاه بومی بندر هرمز – از ترس حملهٔ مغول‌ها، بندر هرمز را ترك و به جزیرهٔ هرمز (جردم) عزیمت كرد و در آنجا شهر دیگری بنا نهاد.
در سال ۱۴۵۳ میلادی هنگامی كه قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح سقوط كرد، ارتباط زمینی اروپاییان با آسیا گسسته شد. در سال ۱۴۹۷ میلادی، برای اولین بار استعمارگران غربی به فرمانروایی «واسكودوگاما» در بنادر خلیج فارس پیاده شدند.
در سال ۱۵۰۶ میلادی پرتغالی‌ها به عنوان محافظت از منافع پرتغال در برابر تجار مصری و ونیزی، به رهبری «آلفونسو آلبوكرك» با هفت كشتی جنگی جزیره هرمز را محاصره نمودند. بندر هرمز در این زمان، كلید تجاری خلیج‌فارس محسوب می‌شد و راهِ ادویه از كنار همین بندر در تنگهٔ هرمز عبور می‌كرد. سقوط هرمز كه از نظر تجاری و نظامی برای دولت ایران اهمیت داشت، به جدا شدن هرمز از ایران و تسلط پرتغالی‌ها بر تنگهٔ هرمز و وضع مالیات برای عبور كشتی‌ها گردید. شاه‌اسماعیل صفوی كه در صدد اعادهٔ مالكیت ایران بر هرمز بود به سبب گرفتاری‌های ناشی از جنگ با عثمانیان، به بیرون راندن پرتغالی‌ها موفق نشد و پیمانی با آنان منعقد نمود كه به موجب آن پرتغالی‌ها می‌بایست در لشكركشی به بحرین، شاه‌اسماعیل را مساعدت می‌‌كردند. با این پیمان تسلط پرتغالی‌ها بر خلیج ‌فارس تا مدتی تثبیت شد؛ ولی شاه‌عباس بزرگ با كمك قوای انگلیس، حاكمیت پرتغالی‌ها بر خلیج فارس را پایان داد.
هلندی‌ها در سال ۱۰۰۴ هـ.ق تجارتخانه‌ای در بندرعباس تأسیس كردند و به دنبال آن رقابت، بین هلند و انگلستان شدت گرفت. در اواخر دورهٔ سلطنت شاه صفوی، ‌ دولت ایران به لغو معافیت گمركی واردات و صادرات هلندی‌ها اقدام كرد. هلندی‌ها به حصار جزیرهٔ قشم هجوم آوردند و برای جلوگیری از تجارت انگلیس، چند كشتی جنگی به تنگهٔ‌ هرمز و بندرعباس اعزام كردند. دولت ایران ضمن تقاضای صلح، به هلندی‌ها اجازه داد كه در هر نقطه‌ای از ایران به تجارت ابریشم اقدام كنند و از معافیت گمركی در واردات برخوردار شوند. در همین زمان، با تیره شدن روابط بین هلند و انگلیس در اروپا، هلندی‌ها به كشتی‌های انگلیس در جاسك حمله كردند و قشم را به دست گرفتند؛ بندرعباس را گلوله‌باران كردند؛ دژ مستحكمی را در نزدیكی تجارتخانهٔ خود در بندرعباس احداث نمودند؛ برای نزدیكی بیش‌تر با دهانهٔ خلیج‌فارس تأسیسات تجاری خود را به جزیرهٔ خارك منتقل كردند و از پرداخت اجاره‌بهای خارك به میرمهنا، حاكم بندر ریگ و جزیرهٔ خارك خودداری نمودند. میرمهنا در سال ۱۷۶۵ میلادی به هلندی‌ها حمله برد، دژ آن‌ها را تسخیر كرد و آنان را از جزیره بیرون راند. بدین ترتیب هلندی‌ها كه مركز تجاری خود را از بندرعباس برچیده بودند، عملاً از خلیج‌فارس خارج شدند.
با تشكیل و رسمیت یافتن كمپانی هند شرقی، دولت انگلیس سیاست گستردهٔ استعماری خود را علیه ایران به كار گرفت و در اندك مدتی بر سراسر سواحل خلیج‌فارس تسلط یافت. دولت انگلیس و عمال كمپانی هند شرقی با نیرنگ، از اتحاد قدرت‌های محلی جلوگیری كردند و با ایجاد جنگ‌های منطقه‌‌ای، موجبات ضعف آن‌ها را فراهم آوردند. در این دوره، سیاست انگلیس در خلیج فارس ایجاد شیخ‌نشین‌های متعدد و كوچك بود تا از اتحاد آن‌ها در مقابل خود جلوگیری كند.
خلیج‌فارس بعد از جنگ جهانی اول، نه تنها به عنوان یك معبر دریایی تجاری بسیار مهم، بلكه به عنوان بزرگ‌ترین كانون نفت و منبع مهم رشد صنایع، اهمیت اقتصادی و استراتژیكی فراوانی یافت؛ به طوری كه كلیهٔ طرف‌های تجاری خارجی ایران به ویژه انگلیس با جدیت تمام تلاش كردند حضور فیزیكی خود را در خلیج‌فارس حفظ كنند.
موقعیت استراتژیكی استان هرمزگان، در دهه‌های بعدی نیز توجه ویژه به این منطقه را برای دولت‌ها و كشورهای خارجی الزامی می‌ساخت.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
در آبان‌ماه ۱۳۷۵، جمعیت استان ۱۵۵‚۰۶۲‚۱ نفر بوده است كه از این تعداد ۴۱/۸۰ درصد در نقاط شهری، و ۵۷/۷۴ درصد در نقاط روستایی سكونت داشته‌اند و بقیه غیرساكن بوده‌اند.
در سال مذكور از ۱۵۵‚۰۶۲‚۱ نفر جمعیت استان، ‌ ۶۰۲‚۵۴۷ نفر مرد، و ۵۵۳‚۵۱۴ نفر زن بوده‌اند و نسبت جنسی آن ۱۰۶ است. لذا در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ‌ ۱۰۶ نفر مرد وجود داشته است. از جمعیت این استان ۴۴/۹۴ درصد در گروه سنی كم‌تر از ۱۵ ساله، ۵۱/۰۱ درصد در گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ ساله، و ۴/۰۲ درصد در گروه سنی ۶۵ ساله و بالاتر قرار داشته‌اند و سن بقیهٔ‌ افراد نیز نامشخص بوده است.
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، در حدود ۹۹/۷۷ درصد از جمعیت استان را مسلمانان تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۷۱ و در نقاط روستایی ۹۹/۸۱ درصد بوده است.
در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، ۹۳۰‚۱۱۹ نفر به استان وارد شده، و یا داخل این استان جابه‌جا شده‌اند. محل اقامت قبلی ۴۹/۴۲ درصد از مهاجران در سایر استان‌ها، ۱۳/۷۳ درصد در شهرستان‌های دیگر همین استان و ۳۱/۲۱ درصد در شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیهٔ افراد، خارج از كشور یا اظهار نشده بوده است. مقایسهٔ محل اقامت قبلی مهاجران با محلی كه در آن سرشماری شده‌اند، ‌ نشان می‌دهد كه ۱۴/۴۲ درصد از روستا به شهر، ۴۸/۳۰ درصد از شهر به شهر، ۱۹/۱۹ درصد از روستا به روستا و ۱۴/۴۵ درصد از شهر به روستا در طی ۱۰ سال قبل از سرشماری آبان ۱۳۷۵، مهاجرت كرده‌‌اند.
توزیع مهاجران وارد شده به استان طی سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، برحسب مدت اقامت در محل سرشماری نشان می‌دهد كه بیش‌ترین تعداد مهاجران وارد شده به استان و یا جابه‌جا شده در داخل آن، با ۱۹/۷۲ درصد به زمان كم‌تر از یك سال قبل از سرشماری، و كم‌ترین تعداد آنان با ۱/۶۵ درصد به زمان ۹ سال قبل از سرشماری، مربوط بوده است.
بیش‌ترین تعداد مهاجران وارد شده و یا جابه‌جا شده، اعم از نقاط شهری و نقاط روستایی، به زمان كم‌تر از یك سال قبل از سرشماری مربوط است. این نسبت برای نقاط شهری ۱۷/۷۳ درصد، و برای نقاط روستایی ۲۳/۶۹ درصد بوده است.
در آبان‌ماه ۱۳۷۵، از ۵۳۷‚۸۸۸ نفر جمعیت ۶ ساله و بالاتر استان، ۷۲/۷۸ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۶ تا ۱۴ ساله ۹۰/۸۷ درصد و در گروه سنی ۱۵ ساله و بالاتر ۶۳/۳۹ درصد بوده است. در بین افراد لازم‌‌التعلیم (۱۴-۶ ساله)، نسبت باسوادی در نقاط شهری ۹۵/۱۸ درصد، و در نقاط روستایی ۸۷/۹۹ درصد بوده است.
در این استان، نسبت باسوادی در بین مردان ۷۸/۵۶ درصد، و در بین زنان ۶۶/۶۱ درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهری برای مردان و زنان به ترتیب ۸۷/۹۱ درصد و ۸۰/۶۱ درصد، و در نقاط روستایی ۷۱/۴۰ درصد و ۵۶/۷۴ درصد بوده است.
در سال مذكور، از جمعیت ۶ تا ۲۴ سالهٔ استان ۶۲/۰۱ درصد در حال تحصیل بوده‌‌اند. این نسبت در نقاط شهری ۶۹/۶۸ درصد و در نقاط روستایی ۵۶/۶۰ درصد بوده است.
در این استان، ۸۷/۵۸ درصد از كودكان، ۸۰/۷۵ درصد از نوجوانان و ۲۹/۵ درصد از جوانان به تحصیل اشتغال داشته‌اند.
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، افراد شاغل و افراد بیكار (جویای كار) در مجموع ۳۰/۴ درصد از جمعیت ده‌ساله و بالاتر استان را تشكیل می‌داده‌اند. این نسبت در نقاط شهری، ۳۲/۵ درصد و در نقاط روستایی، ۱۷/۸ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۹۲/۳ درصد را مردان و ۷/۷ درصد را زنان تشكیل می‌داده‌اند.
بیش‌ترین میزان فعالیت به گروه سنی ۳۹-۳۵ ساله با ۵۲/۱ درصد، و كم‌ترین میزان آن به گروه سنی ۱۴-۱۰ ساله با ۲/۳ درصد مربوط بوده است. بالاترین میزان فعالیت برای مردان به گروه سنی ۳۹-۳۵ ساله با ۹۱/۴۳ درصد، و برای زنان به گروه سنی ۳۹-۳۵ ساله با ۹/۱ درصد مربوط بوده است.
در سال مذكور، از شاغلان ۱۰ ساله و بالاتر استان، ۲۴/۱ درصد در گروه عمدهٔ كشاورزی، ۲۲/۳ درصد در گروه عمدهٔ صنعت، ۵۱/۱ درصد در گروه عمدهٔ خدمات و ۲/۴ درصد نامشخص و اظهار نشده گزارش شده است. این نسبت‌ها در نقاط شهری به ترتیب ۴/۹ درصد، ۱۹/۵ درصد، ۷۳ درصد و ۲/۶ درصد، و در نقاط روستایی به ترتیب ۴۱/۴ درصد، ۲۵ درصد، ۳۱/۴ درصد و ۲/۲ درصد گزارش شده است.
فعالیت عمدهٔ مردم هرمزگان در زمینهٔ كشاورزی و ماهیگیری است. هم‌‌چنین صید ماهی و حمل و نقل دریایی از دیگر فعالیت‌های عمدهٔ‌ اقتصادی اهالی نوار ساحلی و جزایر استان می‌باشد.
این استان از نظر رشد سریع محصولات كشاورزیِ گرمسیری و مزیت‌های نسبی منطقه‌ای و ناحیه‌ای، اهمیت قابل توجهی دارد. از جمله می‌توان به تولید و كاشت انواع صیفی و سبزی مشتمل بر گوجه‌فرنگی، خیار، بامیه، هندوانه و … اشاره كرد. كشت مركباتی از قبیل پرتقال، نارنگی، لیموترش و … نیز در این استان رایج است.
منطقهٔ میناب به عنوان قطب كشاورزی استان هرمزگان به شمار می‌رود. در سال‌های اخیر با احداث چاه‌های عمیق مبادرت به كشت بعضی از صیفی‌جات در دشت میناب شده كه كاملاً چهرهٔ كشاورزی آن را دگرگون كرده است.
استان هرمزگان هم‌چنین معادن فراوانی دارد كه مهم‌ترین آن نفت و گاز است. معادن دیگری مانند كرومیت، خاك سرخ، سنگ‌گچ و آهك، نمك، گوگرد و آهن نیز در این استان یافت می‌شوند. با كشف معادن جدیدی مثل شن و ماسه، سنگ لاشه، ‌ نمك طعام و سنگ تزئینی صنایع معدنی استان هرمزگان فعال‌تر شده است. این استان بالغ بر ۲۰ معدن دارد كه اكثراً معدن كرومیت می‌باشند. تولید سالانهٔ كرومیت بین ۳۰ تا ۴۰ تن و تولید خاك سرخ در سال بین ۵۰۰ تا ۱۰۰ تن گزارش شده است كه بخش مهمی از آن به خارج از كشور صادر می‌شود. فرآورده‌های معادن دیگری مانند نمك جزیرهٔ هرمز و نمك آبی در جزیرهٔ قشم نیز علاوه بر مصرف داخلی به خارج صادر می‌‌گردد.
استان هرمزگان در زمینهٔ صنایع غذایی و حمل و نقل دریایی از موقعیت اقتصادی برجسته‌ای برخوردار است.
شیلات از مهم‌ترین صنایع هرمزگان است كه محصولات آن در سراسر كشور توزیع می‌گردد. محصولات مهم آن كنسرو ساردین و تن است كه در نوع خود از اهمیت بسیار ممتازی برخوردار است. كارخانهٔ آرد ماهی نیز از دیگر صنایع استان است كه از پوست و استخوان و امعاء و احشاءِ ماهیان كنسرو شده در كارخانهٔ كنسرو تن، آرد ماهی به عمل می‌آورد. هم‌چنین صنایع دیگری مانند صنعت قایق‌سازی، نساجی، لنج‌سازی، یخ‌سازی، كارخانهٔ آب‌لیموگیری، كشتی‌سازی و تعمیر و بازسازی كشتی و لنج نیز در این استان وجود دارد.
یكی از جاذبه‌های ویژهٔ استان هرمزگان دو بندر آزاد تجاری كیش و قشم است كه از نظر اقتصادی و دادوستد، سالانه هزاران هزار نفر را به سوی خود جلب می‌كنند.
به دنبال افزایش مشكلات باراندازی و تأخیر زیاد كشتی‌ها در بنادر جنوبی ایران، ایجاد بنادر آزاد مورد توجه و تصویب دولت قرار گرفت. در دی ماه سال ۱۳۴۶ كمیسیون ویژهٔ بنادر آزاد در هیأت دولت تشكیل شد، و مطالعه در مورد بنادر آزاد تجاری اروپا و آسیا و هم‌چنین بررسی استعدادها و توانایی‌های بنادر و جزایر خلیج‌فارس برای ایجاد چنین مناطقی صورت گرفت. در سال ۱۳۵۰ طرح ایجاد یك بندر آزاد توریستی در جزیرهٔ كیش مورد بررسی قرار گرفت و آماده‌سازی آن آغاز شد. در سال ۱۳۵۸ شورای انقلاب با توجه به اهداف خودكفایی و سمت‌گیری از بخش خدمات به سوی فعالیت‌های تولیدی، و هم‌چنین با توجه به سرمایه‌‌گذاری‌های كلان انجام شده، تصمیم گرفت كه این جزیره را یك منطقهٔ آزاد تجاری – صنعتی و توریسم اعلام كند. اما مشكلات فراوان پس از انقلاب سبب شد كه تا سال ۱۳۶۵ هیچ‌گونه اقدام مؤثری در این زمینه انجام نگیرد. در همین سال، براساس مصوبات دولت دروازه‌های جزیرهٔ كیش بر روی مردم كشور باز شد و هر مسافر توانست با استفاده از تسهیلات كارت خرید و بدون پرداخت حقوق و عوارض گمركی نسبت به خرید كالاهای مجاز و حمل آن به داخل كشور اقدام كند. این كار دگرگونی شگرفی در عمران و آبادی جزیرهٔ كیش به وجود آورد.
هم‌اكنون در جزیرهٔ كیش مراكز خریدی به نام‌های بازار پردیس، بازار مرجان، بازار مریم، بازار فرانسه، بازار پارس خلیج، بازار عرب‌ها، بازار كاخ، بازار دری، بازار بهكیش، بازار مروارید و نیز بازارهای جدید دیگری مانند حافظ تأسیس شده‌اند.
در سال ۱۳۶۸ به دنبال اجرای برنامهٔ اول توسعهٔ اقتصادی – اجتماعی كشور، براساس تبصرهٔ ۱۹ به دولت اجازه داده شد كه حداكثر در سه نقطه از نقاط مرزی كشور، مناطق آزاد تجاری – صنعتی تأسیس كند. براساس این تبصره، دولت علاوه بر جزیرهٔ كیش، جزیرهٔ قشم و قسمتی از بندر چابهار را منطقهٔ آزاد اعلام كرد. بدین منظور در همین سال جزیرهٔ قشم كه بزرگ‌ترین جزیرهٔ استراتژیك خلیج فارس است، به عنوان دومین بندر آزاد ایران فعالیت گمركی خود را آغاز كرد. تصمیم دولت در مورد قشم عمدتاً به فعالیت‌های صنعتی و احداث صنایع سنگین متكی گشت؛ ولی برتری عامل تجاری سبب تقویت توریسم تجاری در این جزیره شده است.
در سال‌های اخیر، تمام سرمایه‌‌گذاری‌های دولت متوجه تبدیل بافت تجاری جزیره به بافت صنعتی شده است؛ به طوری كه در طرح جامع قشم، چهار منطقهٔ صنعتی در چهار محور جغرافیایی شمال، جنوب، شرق و غرب جزیره پیش‌بینی شده است و در حال حاضر عملیات آماده‌سازی شهرك‌های صنعتی در شمال و شرق جزیره به اتمام رسیده است. هم‌چنین طرح اتصال زمینی جزیرهٔ قشم به بندرعباس هم‌اكنون در حال اجرا است كه بندر لافت را به بندر پل در غرب شهرستان بندرعباس متصل می‌كند.