عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ضمن تشریح جریان شكافنده در دریاها و اقیانوس‌ها به عنوان یكی از عوامل غرق‌شدگی، شناسایی مناطقی با احتمال ایجاد جریان شكافنده، آگاه كردن گردشگران ساحلی، نصب علائم هشدار و آموزش از راه كتب درسی را برای جلوگیری از تلفات این پدیده بسیار مفید دانست.
تابستان، نه فقط فصل تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها است كه فصل سفر نیز هست. تابستان امسال هم كه شور و شوق خود را دارد؛ بعد از دو سال تعطیلی ها و ممنوع بودن های ناشی از شیوع كرونا شمار گردشگران در شهرهای مختلف روبه افزایش گذاشته است. همانطور كه ثبت بیش از ۵۲ میلیون نفر شب اقامت در مراكز اقامتی رسمی كشور نوروز ۱۴۰۱، رشد ۶۳ درصدی اقامت نسبت به دو سال قبل را تایید كرد، تابستان نیز رقم بی‌سابقه ای از گردشگری را ثبت خواهد كرد. مناطق ساحلی كه در شمال و جنوب ایران گسترده‌اند، یكی از مناطق محبوب مردم ایران برای سفر به شمار می‌روند ولی این سفرها چندان هم بی‌مخاطره نیست و به قول سعدی: به دریا در منافع بی شمار است و گر خواهی سلامت، بر كنار است.
جریان شكافنده، جریان‌های ساحلی یا جریان‌های مرگباری است كه از ساحل به سوی دریا حركت می‌كند و گاه باعث غرق شدن شناگران، حتی شناگران حرفه ای می‌شود. این جریان یكی از مهمترین عوامل در غرق شدن در دریاهاست و حركت این جریان از داخل منطقه خیزاب ساحلی آغاز می‌شود و تا خارج از خط شكست موج ادامه می‌یابد. در واقع جریان‌های شكافنده در تمام دریاها، دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها ظاهر می‌شود.
محمدحسین كاظمی‌نژاد در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، در مورد جریان شكافنده در دریاها و اقیانوس ها به خصوص پهنه‌های دریایی ایران اظهار داشت: بسیاری از سواحل دنیا جزء سواحل با پتانسیل ایجاد جریان‌های شكافنده دسته‌بندی می‌شوند. این جریان یكی از خطرناك‌ترین جریان‌ها برای شناگران است كه می‌تواند در نزدیكی سواحل اقیانوس‌ها، دریاها و دریاچه‌ها تشكیل شود. در سواحل ایران نیز عمدتاً در سواحل دریای خزر و دریای عمان شاهد این جریان هستیم. البته به این معنا نیست كه در سایر محدوده‌ها امكان شكل‌گیری این جریان نباشد. این جریان‌ها از نظر علمی معمولاً در دوره‌های زمانی چند ساعت تا چند روز و با سرعت جریان میانگین حدود پنج دهم متر بر ثانیه تشكیل می‌شوند و در اختلاط كرانه‌ای گرما، آلاینده‌ها، مواد مغذی و گونه‌های دریایی مختلف حائز اهمیت هستند.پس خطر خزر را به جان نخریم.
جریان‌های شكافنده به دلیل مخاطرات برای شناگران، مهم هستند. جریان شكافنده می‌تواند به سرعت شناگران ناآگاه با تمام توانمندی در زمینه شنا را به آب‌های عمیق‌تر منتقل كند و اغلب به دلیل ایجاد خستگی و وحشت در شناگران منجر به غرق شدن آنها می‌شود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه و رییس پژوهشكده فناوری و مهندسی دریا در پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در مورد دلایل علمی رویداد این جریان ها توضیح داد: جریان‌های شكافنده سیستم پیچیده‌ای دارند و از نظر محل و امكان وقوع می‌توانند به صورت گذرا و موقتی یا پایدار در یك منطقه ایجاد شوند. در ادبیات علمی جریان‌های شكافنده به روش‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند كه این دسته‌بندی‌ها با دشواری‌هایی در تفسیر و ابهاماتی روبرو هستند.
وی تصریح كرد: انواع جریان شكافنده توسط هیدرودینامیك منطقه ساحلی و امواج كنترل می‌شوند. از نظر عوامل كنترل‌كننده غالب، این جریان‌ها می‌توانند به سه دسته تقسیم شوند؛ جریان‌های شكافنده‌ای كه فقط در اثر عوامل هیدرودینامیكی و در غیاب عوامل مورفولوژیكی ایجاد می‌شوند كه وقوع آنها از نظر زمانی و مكانی می‌تواند تغییر كند. جریان‌های شكافنده ناشی از فرآیندهای هیدرودینامیكی كه به شدت تحت تاثیر تغییرات طبیعی در مورفولوژی بستر هستند و جریان‌های شكافنده‌ای كه در اثر شرایط مرزی جانبی سخت نظیر وجود دماغه‌های طبیعی یا سازه‌های انسان‌ساز مانند اسكله‌ها و موج‌شكن‌ها ایجاد می‌شوند.
جریان شكافنده اقیانوس و دریاها
كاظمی نژاد خاطرنشان كرد: این جریان ها در شرایط وجود امواج با ارتفاع كم یا زیاد می‌توانند در نواحی ساحلی ایجاد شوند. در شرایطی كه امواج ارتفاع كمی دارند این جریان ضعیف ایجاد می‌شود و در شرایطی كه دریا مواج‌تر است، شدت این جریان‌ها افزایش می‌یابد. اغلب این جریان‌ها در كانال محدودی با سرعت حدود پنج دهم متر بر ثانیه از سمت ساحل به سمت دریا برقرار می‌شوند كه سرعت آنها می‌تواند به بیش از ۲ متر بر ثانیه هم برسد. در این شرایط حتی قوی‌ترین شناگر هم نمی‌تواند برخلاف جهت این جریان شنا كند و در صورت مقابله با این جریان به دلیل خستگی مفرط و ترس و وحشت دچار غرق شدگی می‌شود.
این جریان‌ها می‌توانند در هر زمانی از سال در شرایطی كه دریا مواج است ایجاد شوند ولی مخاطره اصلی آن در فصل شنا برای گردشگران ساحلی است به طوری كه می‌توان این جریان را عامل اصلی اكثر غرق‌شدگی‌ها معرفی كرد.
اقدامات مسئولان ساحلی برای اطلاع‌رسانی و جلوگیری از تلفات
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی اظهار داشت: شناسایی مناطقی كه پتانسیل ایجاد جریان شكافنده در آن محدوده بالا است یا مناطقی كه این جریان‌های پایدار در آن محدوده وجود دارند، حائز اهمیت است. انجام این كار مستلزم مطالعات و شبیه‌سازی‌های دقیق است. البته شناسایی تمام نواحی مستعد ایجاد جریان شكافنده و پیش‌بینی انواع جریان شكافنده تا حدودی غیرممكن است. با وجود این، شناسایی این نواحی می‌تواند در انتخاب نواحی مجاز و ممنوع شنا كمك كند. عاملی كه می‌تواند تاثیر بیشتری در این زمینه داشته باشد، اطلاع رسانی مناسب و آگاهی دادن به گردشگران ساحلی در خصوص وجود این جریان‌هاست. یكی از دلایل غرق شدن افراد، ترس ناشی از نداشتن آگاهی است.
در برخی محدوده‌های دریای خزر پس از اینكه اندكی از ساحل دور می‌شویم، احساس می‌كنیم عمق آب كم شده است. علت این امر قرار گرفتن روی پشته رسوبی است و ممكن است با اندكی جابجایی در كانال جریان شكافنده قرار گیریم و شرایط سختی ایجاد شود. در این شرایط شناگر شوكه می‌شود و در صورت نداشتن آگاهی كافی در مورد نحوه مواجهه با این جریان سعی می‌كند بر خلاف جریان شنا كند كه معمولاً همین موضوع منجر به غرق شدن فرد می‌شود.
وی تاكید كرد: اطلاع‌رسانی كافی در خصوص وجود و ماهیت این جریان‌ها و نحوه فرار از این جریان‌ها نقش كلیدی در نجات جان شناگران دارد. اطلاع رسانی می‌تواند از طریق رسانه‌ها، نصب علائم هشدار و پارچه‌نوشته‌های آموزشی در نواحی ساحلی یا چاپ جزوه‌های آموزشی و توزیع مناسب آن میان گردشگران ساحلی باشد. البته برای درازمدت می‌توان آموزش را از طریق محتوای آموزشی مدارس برنامه‌ریزی كرد.
شناگر چه باید بكند؟
كاظمی نژاد در مورد اقدام مناسب گردشگران و مردم در این مواقع نیز گفت: زمانی كه فردی در جریان شكافنده قرار می‌گیرد و ناگهان احساس می‌كند با جریان آب قوی به سمت دریا كشیده می‌شود، باید موارد ذیل را رعایت كند تا با طی مسافتی بتواند از این جریان خارج شود:
* شناگر باید آرامش خود را حفظ كند
* با توجه به اینكه این جریان‌ها تقریباً به صورت عمود بر خط ساحل و به سمت دریا ایجاد می‌شوند، فردی كه در مسیر این جریان قرار می‌گیرد، هرگز نباید با این جریان مقابله كند و بر خلاف جهت جریان یعنی به سمت ساحل شنا كند. شنا كردن در جهت مخالف این جریان احتمال خستگی و غرق شدن شناگر را به شدت افزایش می‌دهد
* در صورتی كه شناگر در كانال جریان شكافنده قرار گرفت، باید اندكی در مسیر و جهت جریان شنا كند یا خود را به صورت شناور حفظ كند و به تدریج با شنا كردن به صورت مایل از مسیر جریان خارج شود
* در صورتی كه با شنا كردن به صورت مایل از جریان شكافنده خارج نشدید، همراه با جریان حركت كنید و خود را روی آب شناور نگاه دارید. پس از طی مسافتی سرعت جریان كاهش می‌یابد و می‌توانید به صورت مایل از این جریان خارج شوید و سپس به سمت ساحل شنا كنید
* در صورتی كه متوجه شدید فردی در جریان شكافنده گرفتار شده، فقط با داشتن توانمندی بالای شنا و با جلیقه نجات برای كمك به او اقدام كنید
كاظمی نژاد در پایان خاطرنشان كرد: دانستن این نكته مفید است كه جریان شكافنده فرد را به زیر آب نمی‌برد و این جریان یك جریان سطحی و رو به دریا است كه در یك كانال تقریباً عمود بر ساحل ایجاد می‌شود. همین كه فرد گرفتار در كانال جریان بتواند بر ترس و وحشت خود غلبه كند، با رعایت نكاتی كه ذكر شد، می‌تواند از این جریان خارج شود.
وی ادامه داد: توصیه می شود در مناطق مشخص شده و مجاز شنا كه در آنجا گروه نجات غریق حضور دارد، شنا كنند. همچنین به علائم و هشدارها توجه كافی شود. از شنا كردن در اطراف سازه‌های ساحلی نظیر موج‌شكن‌ها و سایر سازه‌های ساحلی اجتناب كنیم زیرا احتمال وجود جریان شكافنده در مجاورت آنها زیاد است.
جریان‌های شكافنده ویژگی‌های بصری دارند كه در صورت مشاهده آنها باید از شنا كردن در آن محدوده خوددداری كنیم. معمولا وقتی در خشكی هستیم با فاصله گرفتن از خط ساحل و قرار گرفتن بر یك بلندی ممكن است شواهدی از وجود جریان شكافنده دیده شود مانند اینكه در محلی كه جریان شكافنده ایجاد می‌شود معمولاً سطح آب صاف و آرامتر از نواحی مجاور آن به نظر می‌رسد و تغییری در الگوی شكست امواج دیده می‌شود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی خاطرنشان كرد: سطح جریان شكافنده معمولاً كف آلود به نظر می‌رسد؛ زیرا جریان شكافنده، كف موجود در سطح آب را از ساحل به سمت دریا جابه‌جا می‌كند. در محدوده جریان شكافنده رنگ آب ممكن است با آب اطراف متفاوت باشد و وابسته به زاویه تابش خورشید، رنگ آب می‌تواند تیره‌تر یا روشن‌تر از آب اطراف باشد. گاهی اوقات در محدوده جریان شكافنده ملاحظه می‌شود كف روی آب یا زباله‌های شناور از سمت ساحل به سمت دریا حركت می‌كند، در حالی كه كه در مجاورت آن اجسام شناور یا كف روی آب به سمت ساحل رانده می‌شوند.