بیست و سوم تیرماه بود كه سعید قاسمی‌نژاد بعد از دیدن تغییر در قوس گنبد مسجد جامع عباسی و ازبین رفتن تحدب بخشی از آن درنتیجه مرمت اخیر، با كنار هم قرار دادن تصاویری از قبل و بعد از این مرمت و انتشار تصویر نهایی در اینستاگرام خود، از تغییر شكل بزرگ‌ترین گنبد معرق جهان خبر داد، اما تغییر قوس گنبد، تنها ایراد ایجادشده به‌واسطه مرمت اخیر نبود…
سعید قاسمی‌نژاد كه دانش‌آموخته كارشناسی‌ارشد معماری از دانشگاه هنر اصفهان است با بررسی تصویر گنبد بعد از مرمت اخیر و مقایسه آن با تصویری كه خودش در سال ۱۳۸۹ قبل از آغاز این مرمت عكاسی كرده است، همچنین با مطالعه تصاویر گنبد مسجد جامع عباسی در تصاویر ترسیمی پاسكال كوست، عكس‌های تاریخی دوره قاجار در مجموعه كاخ گلستان، ارنست هولستر، والتر میتل هولتزر و تصویر رابرت بایرون در اوایل دوران پهلوی از مسجد جامع عباسی به این نتیجه رسیده است كه علاوه بر ایراد در بالای فرم گنبد، رنگ و برخی جزئیات بسیاری از گل‌های موجود در كاشی‌های گنبد بعد از این مرمت نسبت به آنچه پیش از مرمت وجود داشته تغییر كرده است. همچنین كاشی‌های تاریخی پایین گنبد(شكم گنبد) كه طبق تصاویر تاریخی مربوط به بعد از مرمت و تغییراتی در نقوش و احتمالاً در رنگ‌های آن پس از زلزله دوره قاجار(كه نمی‌دانیم آیا كاشی‌های صفوی را دوباره استفاده كرده یا كاشی جدید ساخته‌اند) حداقل از حدود ۱۶۰ سال پیش تا سال ۸۹ وجود داشته و دارای تنوع رنگی بوده‌اند با كاشی‌های جدید نوسازی شده‌اند. همچنین علاوه بر آسیب‌های سازه‌ای و حركت بنا چه در گنبد و چه در گنبدخانه كه می‌تواند اثر خود را در كاشی‌ها نیز نشان دهد، قالب تهیه‌شده در مرمت اخیر براساس گنبدی است كه به سال ۸۹ رسیده و ایراد داشته، درحالی‌كه لازم بود كل قالب از ابتدا تا انتها اصلاح شده و همچنین شابلونی روی گنبد نصب شود اما در مرمت اخیر، شابلونی برای كنترل فرم گنبد نصب نشده و لایه كاشی با همان فرم قبلی بالا آمده و از میانه راه اصلاح شده تا تیزه كه در مرمت قبلی به اشتباه پایین‌تر آمده در جای اصلی خود قرار بگیرد. همچنین در مرمت اخیر با وجود اینكه تمام كاشی‌ها تعویض شده‌اند و همه ۱۶ ترك گنبد دقیقاً بر اساس یك الگو كارشده‌اند بازهم خطاهایی مربوط به‌اندازه و جزئیات نقوش را شاهد هستیم!
او تأكید می‌كند كه همه ایرادهای موجود در مرمت اخیر حتی بدون باز شدن داربست‌ها نیز مشخص است و باید تشخیص داده می‌شد.
سعید قاسمی‌نژاد روز شنبه یكم مردادماه با حضور در خبرگزاری ایسنا به شرح نتایج بررسی‌های خود درباره مرمت انجام‌شده در گنبد مسجد جامع عباسی پرداخت. او صحبت‌های خود را این‌طور آغاز كرد: «بیست‌وسوم تیرماه وقتی‌كه برای خریدن نمكدان به میدان نقش‌جهان رفته بودم، موقع برگشتن از كوچه پشت مطبخ به سمت پاركینگ پشت مسجد جامع عباسی رفتم و یك‌لحظه با دیدن گنبد این مسجد بسیار تعجب كردم! اتفاقی كه می‌دیدم برای من خیلی عجیب بود چون گنبد، تحدبی كه باید داشته باشد را نداشت و صاف‌شده بود! از چیزی كه دیدم عكس گرفتم و در اینستاگرام پست كردم. در ابتدا بسیاری از مخاطبان متوجه اتفاق پیش‌آمده در صاف شدن بخش فوقانی گنبد نشده بودند و پس از توضیح من متوجه شدند چه ایرادی پیش‌آمده است.»
تصویر ۱- عكسی كه سعید قاسمی‌نژاد در روز بیست و سوم تیرماه ۱۴۰۱ با استفاده از تلفن همراه خود از سمت شمال غربی از گنبد مسجد جامع عباسی گرفته و در اینستاگرام پست كرده است.
او ادامه داد: «چون با تلفن همراه عكس گرفته بودم، برای ارائه تصاویری با كیفیت بیشتر، فردای همان روز یعنی بیست و چهارم تیرماه با دوربین عكاسی از زوایای مختلف یعنی از قسمت شمال غربی تا جنوب گنبد را عكاسی كردم.»
تصویر ۲- عكسی كه سعید قاسمی‌نژاد در روز بیست و چهارم تیرماه ۱۴۰۱ با دوربین عكاسی از سمت شمال غربی از گنبد مسجد جامع عباسی گرفته و در اینستاگرام خود استوری كرد.
قاسمی‌نژاد یادآور شد: «من قبل از اینكه داربست‌های گنبد مسجد جامع عباسی بالا برود یعنی اوایل سال ۱۳۸۹ یك عكس از گنبد این مسجد گرفته بودم و برای اینكه این ایراد بهتر درك شود، عكس مربوط به سال ۸۹ و عكسی كه روز بیست و چهارم تیرماه از گنبد گرفتم را در كنار هم قراردادم، البته یك مقدار اصلاح پرسپكتیو انجام دادم چون من عكس سال ۸۹ را از تالار عالی‌قاپو و عكس دوم را از روی زمین گرفته بودم و نیاز بود تصویر اصلاح شود تا گل‌ها در یك امتداد كنار هم قرار بگیرند. در این حین متوجه شدم كه رنگ گل‌ها در مرمت اخیر نسبت به رنگشان در سال ۸۹ عوض‌شده است!»
تصویر ۳- عكسی كه اوایل سال ۱۳۸۹ توسط سعید قاسمی‌نژاد با دوربین عكاسی از تالار عالی‌قاپو از گنبد مسجد جامع عباسی گرفته شد و این عكس نیز در اینستاگرام او منتشرشده است.
این معمار و مرمتگر افزود: «همچنین متوجه شدم بخشی از كاشی‌های پایین گنبد(شكم گنبد) كه تاریخی بود و در مرمت‌های اخیر آنچنان تغییری نكرده بود جایشان را به كاشی‌های نوساز داده‌اند. من این سه موضوع را در چند تصویر به شكل مقایسه‌ای قبل و بعد از مرمت اخیر در اینستاگرام پست كردم. این عكس‌ها به‌سرعت توسط دیگران نیز منتشر شدند و البته برخی از مخاطبان نیز موضوع فتوشاپ را مطرح كردند، اما من برای آن‌ها نوشتم كه دقیق‌تر نگاه كنند و دلیلی ندارد كه بخواهم در این مورد حرف اشتباهی بزنم یا تصاویر اشتباهی را ارائه كنم. مطرح‌شدن فتوشاپ باعث شد آقای عقیل عقیلی فیلمی از گنبد تهیه كنند و در آن، وضعیت پیش‌آمده را نشان داده و توضیح دهند. این دو عكس اگرچه از دونقطه دید مختلف است، اما این موضوع را نفی نمی‌كند كه گنبد از هرجایی كه دیده شود باید تحدب آن‌هم دیده شود یعنی اگر خیلی بالا باشیم و یا پایین فرقی نمی‌كند چون گنبد حجمی كروی دارد. البته پس از انتشار عكس، مدیر پایگاه میدان نقش‌جهان با من تماس گرفتند و گفتند تمام ایرادهایی را كه می‌بینم اطلاع دهم تا اصلاح شوند.»
تصویر ۴- تركیب دو عكس قبل و بعد از مرمت اخیر كه سعید قاسمی‌نژاد در همان روز بیست و چهارم تیرماه ۱۴۰۱ در اینستاگرام خود پست كرد و توسط افراد بسیاری همراه با نام و یا بدون ذكر نام او بارها پُست و بسیار دیده شد. این تصویر نشان‌دهنده ایراد در فرم گنبد بعد از مرمت اخیر است.
او اضافه كرد: «كنار هم قرار دادن این دو عكس برای من اتفاق خوبی شد كه تفاوت رنگ گل‌ها و تغییر نقش‌ها را ببینم.»
تصویر ۵- تركیب عكس‌های قبل و بعد از مرمت اخیر كه سعید قاسمی‌نژاد در روز بیست و چهارم تیرماه ۱۴۰۱ در اینستاگرام خود پست كرد و توسط افراد بسیاری همراه با نام و یا بدون ذكر نام او بارها پست شده و بسیار دیده شد. این تصویر كه توسط قاسمی‌نژاد بررسی و نشان‌دار شده است نشان‌دهنده نوسازی كاشی‌های تاریخیِ باقی‌مانده در پایین گنبد و تغییر رنگ گل‌ها است.
تصویر ۶- این تصویر كه توسط سعید قاسمی‌نژاد بررسی و نشان‌دار شده است نشان‌دهنده تغییر رنگ گل‌ها در مرمت اخیر است.
این معمار گفت: «همچنین در عكسی كه قبل از بالا رفتن داربست یعنی سال ۸۹ گرفته بودم تنوع طیف رنگی در كاشی‌های تاریخی باقی‌مانده و بیشتر در بخش پایین گنبد(شكم گنبد) مشخص است، اما این تنوع در مرمت جدید وجود ندارد. البته در قدیم نمی‌توانستند این حجم از كاشی را در رنگ به‌طور یكدست تولید كنند و اگر می‌خواستند این كار را بكنند هزینه خیلی زیادی داشت مثل آجرهای قدیمی كه یكدست نیستند و همچنین از این طیف رنگ برای زیبایی، چشم‌نوازی، جلوه بیشتر و همچنین سهولت تعمیر بدون دغدغه نسبت به ایجاد لكه‌های رنگی استفاده می‌كردند و به‌نوعی یكی از مهم‌ترین ویژگی‌های این نوع كاشی‌كاری روی گنبدها بوده است كه نمونه این نوع كار در مكان‌های بسیاری چه در داخل و یا خارج از ایران وجود دارد.»
تصویر ۷ – نمونه تنوع رنگ كاشی در گنبدهای تاریخی
او با بیان اینكه در بررسی عكس‌های قدیمی یكی از مسائلی كه وجود دارد و كمتر كسی از آن اطلاع دارد تغییر برخی از رنگ‌ها در عكس سیاه‌وسفید است به‌طوری‌كه دوربین‌های دوره قاجار و حتی برخی از دوربین‌های دوره پهلوی، رنگ زرد را به‌صورت سیاه ثبت می‌كردند، تصریح كرد: «برای مثال در برخورد با بسیاری از تصاویر گنبد مسجد جامع عباسی، اكثر مخاطبانی كه در جریان این تغییر رنگ و یا وضوح عكس در دوربین‌های مختلف نیستند، فكر می‌كنند نقش و رنگ روی گنبد قبل از مرمت اخیر تغییر پیداكرده است، درحالی‌كه این‌گونه نیست و با دقت بیشتر در این تصاویر می‌توان دریافت كه نقش و رنگ كاشی‌های گنبد در عكس‌های تاریخی مربوط به حدود ۱۶۰ سال پیش یعنی عكس‌های عكاسان مختلف در مجموعه كاخ گلستان و همچنین عكس‌های هولستر با وضعیت قبل از مرمت اخیر تفاوتی ندارند و صرفاً تغییر رنگ زرد به سیاه كه صرفاً در دوربین اتفاق افتاده باعث شده اسلیمی‌های سفید روی گنبد مسجد، كمتر قابل‌مشاهده باشند.»
تصویر ۸- رنگ گل‌ها و قاب‌های لوزی زردرنگِ روی گنبد در عكس‌های تاریخی گنبد مسجد جامع عباسی(مجموعه كاخ گلستان) به رنگ سیاه ظاهرشده و باعث كمتر دیده شدن اسلیمی‌های سفیدرنگ شده است.
تصویر ۹- مقایسه رنگ زرد در تصاویر تاریخی و تصاویر امروز
تصویر ۱۰- مقایسه رنگ زرد در تصاویر تاریخی و تصاویر امروز
تصویر ۱۱- مقایسه رنگ زرد در تصاویر تاریخی و تصاویر امروز
قاسمی‌نژاد نتایج بررسی خود را این‌طور ادامه داد: «درنهایت من كُل قطعه‌های گنبد را بررسی كردم و دیدم كه در مرمت اخیر، نقش‌ها فقط در یك یا دو گل تفاوت ندارند، بلكه این اتفاق در اكثر گل‌ها یعنی حداقل در ۹ ردیف كامل از گل‌ها اتفاق افتاده است. در مورد این تغییر رنگ، این صحبت مطرح‌شده كه زمانی كه می‌خواستند در سال ۱۳۸۹ مرمت گنبد را شروع كنند متوجه رنگارنگ بودن گل‌ها و اختلافات رنگی شدند یعنی گل‌هایی در تصویر سال ۸۹ و قبل از مرمت اخیر وجود دارد كه رنگ‌های متنوع دارد و بر اساس صلاح‌دید متخصصان در سال ۸۹ شناسایی شدند و آن‌ها این موضوع را در نظر گرفتند كه این رنگ‌های متنوع رنگ‌های اصلی نبودند و چیزی كه الآن كارشده رنگ‌های اصلی است! البته ما فقط در یك ردیف كه همه گل‌ها به رنگ زرد هستند، یك گل سفید داریم كه آن هم در تصاویر تاریخی به رنگ زرد است و رنگ آن در مرمت های قبل از مرمت اخیر تغییر كرده است!»
تصویر ۱۲- تنها گلی كه در ردیف خود رنگی متفاوت دارد یك گل سفید در میان گل های زرد است كه با توجه به اینكه در تصاویر تاریخی نیز رنگی تیره دارد حاكی از آن است كه این گل نیز به رنگ زرد بوده و در یكی از مرمت‌های صورت‌گرفته تا قبل از سال ۸۹ رنگ آن سفید شده است.
او با مطرح كردن سه احتمال درباره علت تغییر رنگ‌های متنوع پیش از مرمت اخیر گفت: «سه احتمال بیشتر وجود ندارد؛ اول اینكه این موضوع احتمالاً با نظر افراد حاضر در شورای سال ۸۹ انجام شده است، احتمال دوم این است كه ناظر پروژه، چنین دستور كاری را صادر كرده باشد و احتمال سوم این است كه پیمانكار، خودش این رنگ‌ها را تغییر داده است؛ كه البته درهرصورت دست بردن در تاریخ اشتباه است و اسناد تاریخی می‌گویند رنگ‌های صحیح، همان رنگ‌های متنوع قبل از مرمت اخیر بوده‌اند و برای رفع این ایراد پیش‌آمده، پیشنهاد می‌شود به شكل موضعی با رنگ‌های سابق، جایگزین شوند.»
تصویر ۱۳- به عنوان نمونه گلی كه در هر ۱۶ ترك قهوه ای رنگ بوده است را در مرمت اخیر به سفید تغییر داده‌اند و در بیان علت انجام این كار گفته‌اند كه چون در ردیف خود دارای چند رنگ بوده، یك گروه متخصص، رنگ صحیح را انتخاب كرده‌اند!
تصویر ۱۴- به عنوان نمونه گلی كه در هر ۱۶ ترك قهوه ای رنگ بوده است را در مرمت اخیر به سفید تغییر داده‌اند و در بیان علت انجام این كار گفته‌اند كه چون در ردیف خود دارای چند رنگ بوده، یك گروه متخصص، رنگ صحیح را انتخاب كرده‌اند!
قاسمی‌نژاد كه از سال ۹۰ در زمینه مرمت‌های بناهای تاریخی نیز فعالیت دارد با اشاره به نمونه‌ای از تغییر رنگ گل در بخش مرمت‌شده‌ی اخیر نسبت به قبل از این مرمت، ادامه داد: «برای مثال یكی از گل‌ها كه در ملاحت دورنمای گنبد نیز نقش بسیار مؤثری داشته است را برایتان توضیح می‌دهم. عكس‌هایی از گنبد موجود است كه در آن‌ها بخشی از گنبد مرمت‌شده، بخشی مرمت نشده و بخش دیگر در حال مرمت است. در این تصاویر و در قسمتی كه هنوز مرمت نشده، گل‌هایی وجود دارد كه به رنگ قهوه‌ای هستند و لكه‌های سفیدرنگ دارند، درحالی‌كه در قسمت مرمت‌شده با گل‌های سفید جایگزین شده‌اند كه در میان آن‌ها لكه‌های آبی است، این را هم می‌دانیم كه تا در مرمت قبلی كه حدود سی سال قبل توسط آقای مصدق‌زاده انجام‌شده اكثر كاشی‌های بالای گنبد عوض‌شده است و به‌جز در بخش پایین، در بخش‌های فوقانی به‌ندرت كاشی تاریخی باقی‌مانده بود. در تصویر سال ۸۹ از گنبد مشخص است كه بخش شكم گنبد، تاریخی و قسمت بالایی تاریخی نیست و در قسمت غیر تاریخی حتی شاید چیزی از مرمت‌های دوره قاجار هم به سال ۸۹ نرسیده باشد و در این قسمت اكثر كاشی‌ها جدید بوده‌اند كه در عكس‌ها هم كاملاً مشخص است. پس وقتی در ارتفاع بالا كه اصلاً كاشی تاریخی نداریم گلی داریم كه در تمام ترك‌ها در تمام تصاویر تاریخی و حتی جدید قبل از شروع و یا در حین مرمت اخیر رنگ آن قهوه‌ای است، چطور می‌توانیم بفهمیم كه رنگ اصلی كدام است كه به‌جای آن، سفید گذاشته‌اند؟ حتی در بررسی و مقایسه تیره و روشنی رنگ گل‌های روی گنبد در تصاویر تاریخی از حدود ۱۶۰ سال پیش نیز می‌توان تفاوت رنگ قهوه‌ای را با سفید تشخیص داد كه آن‌ها نیز بر رنگ تیره‌تر یعنی قهوه‌ای، صحه می‌گذارند. ضمن اینكه تنها دو سند ترسیمی از قبل از زلزله متعلق به ۱۸۰ سال پیش و تنها دو عكس تاریخی مربوط به حدود ۱۷۰ سال پیش و بعد از زلزله داریم كه نشان دهنده تغییراتی در نقوش گنبد است كه شاید متعلق به نقش اصلی دوره صفوی تا اندك زمانی بعد از زلزله و در هنگام تعمیرات دوره قاجار تا حدود ۱۶۰ سال پیش باشد، ولی چون هیچ بخشی از آن در وضع فعلی، موجود نیست و كیفیت و وضوح تصویر بسیار پایین است، نمی‌توانیم با هیچ نوع مقایسه‌ای به‌راحتی، نقش و رنگ وضعیت ۱۷۰ سال پیش به قبل از آن را دقیقاً مشخص كنیم و تاكنون نیز در سه مرمت قبلی، معیار همان چیزی بوده كه از ۱۶۰ سال پیش به ما رسیده و تصاویرِ با كیفیت آن با وضع موجود قابل مقایسه است. ۱۶۰ سال نیز برای ما كاملاً ارزش تاریخی دارد و وظیفه ما حفظ همان وضعیت بوده كه آخرین وضعیت قابل تشخیص است و در آن هم هر ۱۶ گل دارای رنگ قهوه‌ای هستند كه از دوره ناصرالدین شاه به ما رسیده و حتی اگر از نظر ما این رنگ‌ها با سبك صفوی مغایرت دارد باز هم دلیلی برای تغییر آن‌ها نداریم مگر اینكه افراد صاحب صلاحیت بتوانند طرح و رنگ قدیمی‌تر در عكس‌های ۱۷۰ سال پیش را دقیقاً و عیناً به‌دست بیاورند و طبق قوانین مرمت اجازه داشته باشند آن را اجرا كنند یا خیر».
تصویر ۱۵- مسجد جامع عباسی، ترسیم از پاسكال كوست، حدود ۱۸۰ سال پیش و قبل از زلزله و تعمیرات دوران محمدشاه قاجار
تصویر ۱۶- مسجد جامع عباسی، ترسیم از پاسكال كوست، حدود ۱۸۰ سال پیش و بعد از زلزله دوره محمد شاه
تصویر ۱۷- مسجد جامع عباسی، عكس آلبوم خانه كاخ گلستان، حدود ۱۷۰ سال پیش و بعد از زلزله دوره محمد شاه و در حین تعمیرات دوره ناصرالدین شاه
تصویر ۱۸- مسجد جامع عباسی، عكس آلبوم خانه كاخ گلستان، حدود ۱۷۰ سال پیش و بعد از زلزله دوره محمد شاه و در حین تعمیرات دوره ناصرالدین شاه
تصویر ۱۹- مسجد جامع عباسی، عكس آلبوم خانه كاخ گلستان، حدود ۱۶۰ سال پیش و بعد از تعمیرات دوره ناصرالدین شاه
تصویر ۲۰- مسجد جامع عباسی، عكس از والتر میتل هولتزر، حدود یك قرن پیش
او تأكید كرد: «در مسجد جامع عباسی این موضوع زیاد دیده می‌شود كه یك كاشی را دورنینداخته و از آن در بین كاشی‌ها استفاده‌شده است و در بسیاری موارد نقش‌ها به هم نمی‌خورد و اگر ما بخواهیم نقوش را اصلاح كنیم باید نیمی از كاشی‌های مسجد را دور بریزیم و كاشی جدید بگذاریم! كه در این خصوص قاعدتاً تاریخ را از بین می‌بریم. این هم نشان می‌دهد كه در یك دوره‌ای امكان هزینه‌های بالا برای یكدست كردن نقوش وجود نداشته است و با استفاده از كاشی‌ها، آن را حفظ كرده و دور نینداخته‌اند. ما از دوره صفوی اطلاع كاملی نداریم اما همچنان نمی‌توانیم و نباید اسناد رسیده از دوران قاجار را نیز نادیده بگیریم. بعد از فوت فتحعلی شاه اصفهان از مركز توجه خارج می‌شود، پس از زلزله دوره محمدشاه قاجار نیز مرمت اساسی بر روی سازه بنا انجام‌نشده هر چند قدیمی‌ترین تصویر موجود از گنبد، نقشی متفاوت را به ما نشان می‌دهد كه شاید نشان‌دهنده تغییر و یا دست‌كاری نقش دوره‌های قبل‌تر با استفاده از همان كاشی‌های موجود در آن دوره و یا كاشی‌های جدید در حدود ۱۷۰ سال پیش باشد. در این دوره، حتی در بناهای دیگر نیز كه مرمتی صورت گرفته اكثراً خیلی سطحی و موضعی بوده است و احتمالاً به این خاطر بوده كه اصلاً توان یا تمایل ساخت حجم زیادی از مصالح و یا تعمیرات اصولی سازه‌ای را در مكان‌های دور از پایتخت نداشته‌اند. برخی اوقات كتیبه‌ای اضافه‌شده كه نشان می‌دهد فلان شاه قاجار جایی را تعمیر كرده كه البته در بررسی‌ها و مرمت‌های دوره پهلوی مشخص‌شده است در دوران قاجار به فكر مرمت‌های سازه‌ای و اصولی نبوده‌اند و یا اینكه بوده‌اند ولی توان آن را نداشته‌اند.»
تصویر ۲۱- مقایسه كاشی‌های بخش پایین گنبد(شكم گنبد) در تصویر ۱۶۰ سال پیش و همچنین در سال ۱۳۸۹ كه نشان می‌دهد كاشی‌های پایین گنبد(شكم گنبد) تا سال ۸۹ وجود داشته است. به جزئیات گل‌ها و بخش تیره‌تر میانی در هر دو تصویر توجه كنید
قاسمی‌نژاد با بیان اینكه كاشی‌های پایین گنبد(شكم گنبد) كه حداقل از ۱۶۰ سال پیش تا سال ۸۹ وجود داشته‌اند با كاشی‌های جدید جایگزین شده‌اند، تأكید كرد «موضوع دیگر بحث تاریخی بودن یا جدید بودن كاشی‌های گنبد است كه با مقایسه تصاویر تاریخی با وضعیت قبل از مرمت اخیر می‌توان حداقل بخش پایین گنبد(شكم گنبد) كه دارای كاشی‌های تاریخی بوده است را تشخیص داد. البته بدون هیچ تصویر تاریخی نیز می‌شود بر اساس تنوع رنگی، بین آن‌ها و كاشی‌های بخش فوقانی تفاوت قائل شد. در مرمت اخیر تمام كاشی‌های جدید و تاریخی كه از حدود ۱۶۰ سال پیش یعنی دوران قاجار وجود داشته‌اند با كاشی‌های جدید جایگزین شده‌اند. به‌طور دقیق نمی‌توان گفت در بین آن‌ها چه میزان كاشی صفوی و چه میزان كاشی قاجار وجود داشته است و با اینكه در دوره قاجار در طرح گنبد، دخل و تصرف یا تغییری ایجاد كرده اند، نمی‌دانیم آیا كاشی‌ها را عوض كرده‌اند یا از همان كاشی‌ها دوباره استفاده شده است ولی به‌وضوح مشخص است كاشی‌های پایین گنبد، حداقل از ۱۶۰ سال پیش تا سال ۸۹ وجود داشته‌اند كه كاملاً نیز واجد ارزش بوده‌اند و بخش فوقانی نیز كه در مرمت‌های اوایل پهلوی با كاشی‌های جدید جایگزین شده‌اند، احتمال زیاد به خاطر عدم وجود قوانین و فاصله كم زمانی با دوران قاجار بوده است.»
تصویر ۲۲- مقایسه كاشی‌های بخش پایین گنبد(شكم گنبد) در تصویر دوره ناصرالدین شاه و كاشی‌های سال ۱۳۸۹ و سال ۱۴۰۱ كه نشان می‌دهد كاشی‌های پایین گنبد(شكم گنبد) تا سال ۸۹ وجود داشته است. به جزئیات گل‌ها و بخش تیره‌تر میانی در هر دو تصویر توجه كنید.(بخش‌های پایین گنبدها به خاطر اینكه نزدیك به حالت عمود قرار دارند كمتر دچار آسیب می‌شوند و كمتر نیاز به تعویض با كاشی‌های جدید را دارند.) ولی كاشی‌های تاریخی آن كه قدمتی حداقل برابر با دوران ناصرالدین شاه داشته اند را تماماً با كاشی های جدید در مرمت اخیر تعویض كرده‌اند.
این معمار و مرمتگر با بیان اینكه شاید در قسمت‌های پایین گنبد مسجد هم مرمت‌هایی به‌صورت خیلی محدود انجام‌شده باشد، افزود: «اصولاً در قسمت پایین، كاشی در حالت عمودی قرار می‌گیرد و آنچنان آسیب نمی‌بیند، حتی پیمانكار مرمت گنبد شیخ لطف‌الله یعنی مرحوم استاد رحمت‌الله رضایت وقتی بالای آن گنبد رفته بودند گفتند كه یك‌سوم پایین گنبد مسجد شیخ لطف‌الله به مرمت نیاز ندارد و نیاز نیست برداشته شود و فقط بخش بالا را كار می‌كند.»
قاسمی‌نژاد گفت: «در بخش تاریخی مسجد جامع عباسی اختلافاتی در نقوش و رنگ‌ها وجود دارد و اگر ما بخواهیم امانت‌دار تاریخ باشیم آیا باید این نقوش را دست‌كاری كنیم یا خیر؟ اگر بخواهیم آن را دست‌كاری كنیم حتماً باید تعدادی از كاشی‌ها را از بین ببریم تا یك نقش، تراز شود یعنی تمام كاشی‌ها برای ترازشدن و ایجاد تقارن در یك نقش تغییر می‌كنند. موضوع دیگر این است كه ما باید امانت‌دار تاریخ باشیم، گذشته یك سند است و سند نباید اصلاح شود چراكه در آن صورت تحریف سند است و سند فقط متن نیست. در بخش‌های تاریخی مسجد شیخ لطف‌الله هم نقش‌هایی وجود دارد كه در بحث تقارن ارتباطی باهم ندارند، درست مانند آنچه در مسجد جامع عباسی هم به‌صورت فراوان دیده می‌شود. بازهم یادآوری می‌كنم كه این ویژگی كاشی‌های گنبدهای تاریخی بوده است كه طیفی از رنگ داشتند و باعث می‌شده كه گنبد درخشان‌تر و با تلألؤ بیشتری نشان داده شود كه بهتر بود حتی در نوسازی، این كاشی‌ها لحاظ می‌شد تا حتی یكدست شدن رنگ گنبد نیز دلیلی برای تعویض كاشی‌های تاریخی پایین گنبد نباشد. البته بعید است یك پیمانكار سر از خود كاری كند و خودش را زیر سؤال ببرد. احتمالاً برای فهمیدن دلیل اینكه چرا كاشی‌های تاریخی را نیز تعویض كرده‌اند و یا چرا رنگ گل‌ها را تغییر داده‌اند كه هر دو ایرادات عجیبی هستند، نیاز باشد صورت‌جلسه‌های مربوط به روند صدور دستور كار توسط شورای سال ۸۹ و یا روند نظارت را بررسی شوند.»
تصویر ۲۳- به تفاوت رنگ كاشی‌های پایین(شكم گنبد) و بالای گنبد در تصویر رابرت بایرون در اوایل دوران پهلوی دقت كنید كه نشان می‌دهد در مرمت دوره پهلوی هم این كاشی‌های تاریخی تغییری نكرده‌اند (كاشی‌های تاریخی دارای رنگ روشن‌تر و تنوع رنگ بیشتر هستند) ضمن اینكه همچنان رنگ زرد در دوربین‌های این دوران نیز بسیار تیره ثبت می‌شده است.
او تصریح كرد: «در مورد تغییر شكل قسمت بالای گنبد علاوه بر آسیب‌های سازه‌ای و حركت بنا چه در گنبد و چه در گنبدخانه كه می‌تواند در كاشی‌ها نیز خود را نشان بدهد و متأسفانه در كل مسجد شاهد آن هستیم و به‌شدت به مطالعه و بررسی دقیق قبل از شروع به رفع ایرادات نیاز دارد، این احتمال را نیز باید در نظر گرفت كه قالب تهیه‌شده برای گنبد در مرمت سوم قرن اخیر یعنی مرمتی كه توسط آقای حسین مصدق زاده انجام شد ایراداتی داشته است كه درنتیجه‌ی استفاده از آن، تحدب قسمت بالای شكم تا میانه‌ی گنبد نسبت به قبل بیشتر شده و ارتفاع تیزه آن نیز در حدود ۱۵ سانتیمتر پایین آمده است و به‌عبارت‌دیگر فرم شبدری تندی گنبد تغییر كرده؛ درحالی‌كه گنبد در تصاویر دوره قاجار و همچنین قبل از مرمت آقای حسین مصدق زاده، رعناتر است. طول قالب با طول ترك گنبد برابر است ولی شكلش همان نیست.»
قاسمی‌نژاد افزود: «این ایراد را قبلاً از افراد بسیار دیگری شنیده‌ام و تصاویر تاریخی نیز آن را تأیید می‌كند و برای همین هم در مرمت سال ۸۹ تصمیم گرفته‌شده تا این ایراد اصلاح شود اما قالبی كه تهیه‌شده بر اساس گنبدی است كه به سال ۸۹ رسیده و خودش ایراد داشته و باید حدود ۱۵ سانتیمتر بالاتر می‌رفته و كل قالب از ابتدا تا انتها اصلاح می‌شده نه‌فقط بخشی از آن، این در حالی است كه در مرمت اخیر، لایه كاشی با همان فرم قبلی بالا آمده و گویی كه از میانه راه شروع به اصلاح‌كرده باشند تا بتوانند تیزه را در نقطه‌ی اصلی خود قرار بدهند. حال سؤال این است كه این كمان بخش بالایی از میانه‌ی راه، در چه حالی می‌تواند به آن نقطه بالاتر برسد؟ پاسخ این است كه به شكلی كه ما وتر كمان را دست‌كاری و با حفظ طول كمان، طول وتر را زیاد كنیم كه منجر به كاهش خیز كمان می‌شویم و كمان تحدب خود را از دست می‌دهد و می‌خوابد. البته باید دید آیا در همه جای گنبد این اتفاق افتاده است یا خیر ولی در تصاویر مشخص است كه بخش زیادی از گنبد این ایراد را دارد.»
تصویر ۲۴- در مرمت سوم گنبد مسجد جامع عباسی یعنی مرمتی كه توسط آقای حسین مصدق زاده انجام شده عَلَم را بالابرده‌اند و دیگر به‌جای خود بازنگشته است. اكنون فرصتی است تا بتوان این ایراد را نیز رفع كرد.
او با اشاره به لزوم استفاده از شابلون در مرمت گنبد، خاطرنشان كرد: «اهمیت لزوم استفاده از یك شابلون بر اساس فرم صحیح و نه فرمی كه از مرمت قبلی باقی‌مانده از الزاماتی بوده كه نادیده گرفته‌شده است كه شاید عدم ایجاد داربست مستقل كه به گنبد تكیه نكند، باعث این مسئله شده، زیرا بدیهی است كه اگر داربست به گنبد تكیه كند اجازه دور زدن شابلون را نمی‌دهد. یك مسئله دیگر هم این است كه آقای حسین مصدق زاده عَلَم گنبد را حدود ۸۰ سانتیمتر از نوك گنبد بالاتر برده بود كه شابلون بگذارد ولی نمی‌دانم این اتفاق افتاده یا خیر ولی درهرصورت پس از پایان كارشان، آن را پایین نیاورده‌اند یا نتوانسته‌اند این كار را انجام دهند بنابراین اكنون فرصتی است كه این ایراد پس از نزدیك به سی سال تصحیح شود.»
تصویر ۲۵- تغییر شكل گنبد از زیر داربست‌ها نیز مشخص است.
او با تأكید بر اینكه ایراد گنبد بدون باز شدن داربست‌ها نیز مشخص است و باید تشخیص داده می‌شد و برای فهمیدن آن نیازی به باز شدن داربست نبوده است، گفت: مواردی كه برای انسان خطای دید ایجاد می‌كند دارای یك نظم هندسی در تصویر است كه نظم عكس را به هم می‌ریزد و برای ما خطای دید ایجاد می‌كند اما داربست‌ها تقریباً نظمی ندارد كه باعث ایجاد خطا شوند و این حجم از داربست كه بدون نظم خاصی است نمی‌تواند برای ما به چیزی تأكید كند تا ناظر را از دیدن این تغییر شكل عاجز كند، علاوه بر این ناظر پروژه نیز می‌توانست و البته باید پس از اتمام هر ترك از زوایای مختلف عكس بگیرد و در نرم‌افزار بررسی كند و یا با هر روش دیگری كه می‌شده باید كار را چك می‌كرده تا هم وظیفه‌اش را درست انجام دهد و هم به پیمانكار در راه انجام بهتر كار كمك كند بنابراین . همچنین بااینكه در مرمت اخیر تمام كاشی‌ها تعویض شده‌اند و همه ۱۶ ترك گنبد دقیقاً بر اساس یك الگو كارشده‌اند بازهم خطاهایی مربوط به‌اندازه نقوش را شاهد هستیم!»
تصویر ۲۶- تغییر شكل گنبد از زیر داربست‌ها نیز مشخص است و می‌توان با ترسیم یك خط بر روی عكس فهمید كه ایراد در شكل گنبد به‌وجود آمده است و اینكه در این تصویر، بخش بالای گنبد به سمت پایین برگشته به این علت است كه این عكس مربوط به زمانی است كه بخش بالایی هنوز كاشی نشده بوده است.
تصویر ۲۷- اختلاف در اندازه نقش‌ها و گل‌ها و نحوه اتصال آن‌ها به هم
این معمار و مرمتگر ادامه داد: «برخی از افراد از من پرسیدند تو كه این ایراد را دیدی یا فكر می‌كنی كه از زیر داربست نیز مشخص است كه واقعاً هم مشخص است، پس چرا زودتر ندیدی؟! پاسخ من خیلی مشخص است كه من ناظر اینجا نبوده‌ام وگرنه در تمام طول مدت كار، حتماً همپای پیمانكار حضور داشتم كه تا جایی كه می‌شود ایرادی به وجود نیاید و اگر هم هست خیلی زود متوجه شوم و سعی در برطرف كردن آن داشته باشم. ضمن اینكه اگر فرض محال كنیم كه داربست باعث ایجاد خطای دید می‌شود، مگر می‌شود الآن بدون داربست این ایرادات را برطرف كرد؟ یعنی انتظار داشته باشیم كه با بستن داربست برای رفع ایراد، دوباره ایراد پیش بیاید؟»
او به لزوم بررسی دقیق ایرادهای موجود در مرمت اخیر اشاره و یادآور شد: «مهم‌ترین نكته برای ادامه كار و اصلاح ایرادات پیش‌آمده، مسئله بررسی دقیق ایرادها و زمان است. درصورتی‌كه می‌خواهیم این ایرادها به نحو احسن برطرف شوند حتماً باید بعد از بررسی دقیق و ریشه‌یابی ایرادهای به وجود آمده، زمان موردنیاز پیمانكار نیز در اختیار او قرار گیرد وگرنه بدیهی است كه با ایرادهای بیشتری روبه‌رو شویم به‌خصوص كه بحث ایرادات سازه‌ای، اصلاً شوخی‌بردار نیست و نمی‌شود با دو یا سه ماه كار، مشكلات سازه‌ای را مرتفع كرد و اگر فقط به فكر اصلاح پوسته كاشی باشیم، پس‌ازاین مرمت نیز به‌زودی به تكرار كامل و دوباره آن نیاز داریم.»
قاسمی‌نژاد در پایان گفت: «اداره میراث فرهنگی با توجه به سابقه فعالیت من به‌عنوان سرباز امریه در آنجا بهتر از هركسی می‌داند كه من و تمام افراد دیگری كه دغدغه‌ی رفع این ایرادها را دارند، حاضر به همكاری اصولی و در حد توان و تخصصمان هستیم. وقتی كه من عكس تفاوت‌های گنبد قبل و بعد از مرمت اخیر را در اینستاگرام منتشر كردم منظورم این نبود كه به كسی توهین شود و كسی را مقصر بدانیم و كسی را زیر سؤال ببریم و افرادی را محكوم كنیم زیرا بعید است كه فقط یك عامل به‌تنهایی باعث ایجاد چنین ایراداتی شود، متأسفانه برخی از افراد در این شرایط همیشه به توهین و بیان مسائل نامربوط می‌پردازند تا به خواسته‌های نه‌چندان صحیح خودشان برسند و اصلاً توجهی ندارند كه هدف از بیان ایرادات، اطلاع‌رسانی به مردم به‌عنوان مالك حقیقی این بنا و همچنین رفع ایراد توسط متخصصین مربوطه است درعین‌حال كه اگر من ایرادهای گنبد را بیان می‌كنم الزاماً خودم مهارت اصلاح همه‌ی آن‌ها را ندارم اما لازم است كه این ایرادها شناسایی و مطرح و سپس اصلاح شوند هرچند كه در مورد تعویض كاشی‌های تاریخی پایین گنبد كه حداقل قدمتی برابر ۱۶۰ سال داشته اند، دیگر نمی‌شود كاری انجام داد.»