كلیسای مریم مقدس تبریز قدمتی حداقل پانصدساله دارد؛ ازاین‌رو عجیب نیست كه مسیحیان تبریزاین مكان را برای برگزاری مراسمشان برگزیده‌اند. با كجارو همراه باشید تا بیشتر با این كلیسای تاریخی آشنا شوید.
معرفی كلیسای مریم مقدس تبریز
كلیسای مریم مقدس از دیدنی تبریز به شمار می‌رود و بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین كلیسای این شهر است. ارمنیان تبریز مراسم ملی مذهبی كلیسای حواری ارمنی را در این مكان برگزار می‌كنند. منظور از كلیسای حواری ارمنی، یا به اختصار كلیسای ارمنی، آن است كه فقط ارمنیان مسیحی در آن حضور می‌یابند. این كلیسا در محدوده خیابان شریعتی (شهناز) و در محله مسیحی‌نشین تبریز واقع شده است.
كلیسای مریم مقدس تبریز در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱، به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران با شماره ۶۱۷۶ به ثبت رسید.
كلیسای مریم مقدس تبریز كجاست؟
كلیسای مریم مقدس از جاهای دیدنی اذربایجان شرقیاست و در تبریز، انتهای خیابان شهناز، نبش میدان نماز، قرار دارد. نمای كلیسا از همان میدان نمایان است؛ اما در ورودی‌اش در داخل كوچه بن‌بست كناری قرار دارد.
برای دسترسی می‌توانید با استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی یا خودروی شخصی به مقصد مورد نظر بروید. البته به‌دلیل كمبود فضای پارك، توصیه می‌كنیم از وسایل نقلیه عمومی استفاده كنید.
تاریخچه كلیسای مریم تبریز
از روی قدیمی‌ترین سنگ قبر موجود در كلیسا می‌توان مطمئن شد كه قدمت كلیسا حداقل به حدود سال‌های ۸۷۹ تا ۹۷۹ خورشیدی (۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ میلادی)، یعنی دوره صفوی، می‌رسد. اما از طرف دیگر معماری سردر كلیسا شبیه معماری دوره ایلخانی است كه موجب می‌شود قدمت آن را دو سه قرنی عقب‌تر و به قرن هفتم هجری (۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ میلادی) ببرد. جدا از معماری دوره ایلخانی، آنچه باعث می‌شود ساخت آن در دوره ایلخانی را تأیید كند اشاره ماركو پولو (۱۲۵۴-۱۳۲۴) به این كلیسا است. او در مسیر سفرش به چین به این كلیسا اشاره كرده است
مسیحیان و در كل دین مسیحی در دوره‌ای كه ایلخانان هنوز مسلمان نشده بودند؛ یعنی عصر هلاكوخان (۶۵۱-۶۶۳ هجری / ۱۲۵۶ – ۱۲۶۵ میلادی) تا غازان خان (۶۹۴ – ۷۰۳ هجری / ۱۲۹۵ – ۱۳۰۴ میلادی) از شرایط ویژه‌ای برخوردار گشت و در دربار نفوذ یافت؛ ازاین‌رو شاید بتوان تاریخ ساخت كلیسا را به این دوره محدود كرد. با توجه به سنگ قبری كه به آن اشاره شد، این كلیسا در عصر صفوی نیز كاربری داشته است.
پس از زمین‌لرزه تبریز در سال ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی)، كلیسا دچار آسیب فراوان شد و بازسازی آن ضرورت یافت. بازسازی كلیسا از سال ۱۱۶۱ خورشیدی (۱۷۸۲ میلادی) آغاز شد و سه سال طول كشید تا بتوانند آن را به سبك صفوی بازسازی كنند.
با وجود آنكه گزارشی از مخالفت دولت وقت با ساخت كلیسا وجود ندارد اما در باور عموم ارامنه داستانی رواج دارد مبنی بر اینكه دولت مخالف ساختن كلیسا در شهر اسلامی تبریز بوده؛ ازاین‌رو كلیسا را شب‌ها می‌ساختند! این‌ها روایاتی است كه در سفرنامه‌های تاورنیه و شاردن ذكر شده است. هر دوی این جهانگردان در عصر صفوی می‌زیستند بنابراین روایات در دوره بازسازی شكل نگرفته و ریشه‌ای قدیمی‌تر دارد.
معماری كلیسای مریم تبریز
معماری كلیسا به سبك معماری ارمنی، با پلانی صلیبی‌شكل، است كه گنبد مركزی آن روی چهار ستون قطور سنگی قرار گرفته است. در بالای در ورودی، روی كتیبه مرمری كوچكی، به خط و زبان ارمنی تاریخ تأسیس كلیسا نوشته شده است. در ورودی اصلی كلیسا، هشت ستون سنگی اتاقی را شكل داده‌اند كه روی آن دو ناقوس كلیسا نصب شده است. داخل كلیسا، همانند اغلب كلیساهای گریگوری (ارمنی)، چهار ستون قطور سنگی هست كه گنبد مركزی روی آن قرار گرفته است.
داخل كلیسا تصاویر زیبایی از حضرت مریم، حضرت عیسی و حواریون و قدیسان مسیحی به چشم می‌خورد. از چهار پرده نقاشی‌شده بالای چهار ستون اصلی، دو پرده بر اثر رطوبت كاملاً از بین رفته‌اند و دو پرده باقی مانده بر دیوار شمالی و جنوبی قرار داشتند. چهار تابلو نقاشی اصلی (تاریخی) روی چرم اجرا و سپس بر سطح دیوار چسبانده شده بود. اكنون دیگر آن نقاشی‌ها وجود ندارند و نقاشی‌های حاضر روی كرباس كار شده كه از این لحاظ كلیسا را بین كلیساهای ایران خاص كرده است.
به نقاشی‌هایی كه روی پارچه كرباس انجام می‌شود و سپس بر دیوار چسبانده می‌شود اصطلاحاً دیوارنگاره بوم‌پارچه می‌گویند. در این حالت نقاشی روی كرباس جزئی از معماری شده و جدا شدن از محل اصلی تمامیت و اصالت اثر را خدشه‌دار می‌سازد. كلیسای مریم مقدس تبریز به‌همراه كلیساهای وانك و مریم اصفهان از معدود كلیساهای ایران هستند كه دیوارنگاره بوم‌پارچه دارند
كلیسای مریم مقدس تبریز به‌همراه كلیساهای وانك و مریم اصفهان از معدود كلیساهای ایران هستند كه دیوارنگاره بوم‌پارچه دارند
دیوارنگاره بوم‌پارچه از عصر رنسانس در اروپا شروع شد اما نقاشی‌های این كلیسا نسبتاً جدید هستند؛ پس از آنكه نقاشی‌های قدیمی از بین رفت، خلیفه‌گری وقت استادكاری به نام آندرانیك سیمباریان را از ارمنستان به ایران دعوت كرد و او از روی پرده‌های قدیمی، چهار پرده فعلی كلیسا را كشید و در زیر گنبد در قسمت پاطاق نصب كرد.
سبك مینیاتوری تصاویر متعلق به حدود اواخر قرن دوازدهم هجری (۱۸۰۰ میلادی) به بعد در ایران است. دیوارنگاره‌های بوم‌پارچه كلیسا با تكنیك رنگ و روغن و به شیوه اروپایی كشیده شده‌اند.
كلیسای مریم مقدس تبریز دارای حیاط درخت‌كاری شده‌ای است. از خاطرات این حیاط آن است كه چاپخانه‌های نخستین تبریز را به خود دیده است؛ در سال ۱۲۶۷ – ۱۲۶۸ خورشیدی (۱۸۸۹ میلادی)، اسقف استپانوس مختیاریان یك دستگاه ماشین چاپ برای رفع نیازهای مدرسه آرامیان تهیه كرد و به اینجا آورد.
موزه ارامنه تبریز
موزه ارامنه از موزه‌های كمتر شناخته شده و جاهای دیدنی تبریز است كه در محل این كلیسا قرار دارد. این موزه دارای آثار و اشیای تاریخی زیادی است كه بعضی از این وسایل با تاریخ و فرهنگ ارامنه گره خورده است كه از این نظر برای ارامنه از اهمیت زیادی برخوردار است. این موزه زیر نظر خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان اداره می‌شود كه به همین خاطر به موزه كلیساهای خلیفه گری ارامنه آذربایجان نیز معروف است.
مجموعه اشیای موزه ارامنه تبریز
انواع كتاب‌های چاپی چاپی و خطی تاریخی در این موزه نگه‌داری می‌شود كه به زبان‌های ارمنی، فارسی و عربی هستند.
كتاب‌های به زبان ارمنی در این موزه، ۳۵ جلد از كتاب‌های خطی هستند كه روی پوست آهو و در قالب خط عبری نوشته شده‌اند. همچنین كتاب‌هایی مانند خمسه نظامی، ذخیره خوارزمشاهی، معراج النبوه و ترجمه كتاب مقدس به زبان ارمنی از كتاب‌های تاریخی و مهم هستند كه در این موزه حفاظت می‌شوند.
موزه ارامنه دارای وسایل قدیمی نیز است كه از میان آن‌ها می‌توان به نگین‌ها، سكه‌ها، مجسمه‌ها، زیورآلات، پارچه‌ها، میز و صندلی (برجای مانده از سال ۱۷۲۸ میلادی)، صلیب‌های قدیمی زیبا، لباس‌های رهبران ارامنه، تاج‌های پادشاهی، طومارها، فرمان‌ها، تابلوهای نقاشی، سلاح‌ها، عصاها، ظروف نقره‌ای، مسی، سفالی، چینی، بلورآلات، زینت‌آلات، هنر چوبی، ناقوس و زنگ‌های قدیمی اشاره كرد.
این وسایل قبلا نزد خانواده‌های ارمنی بود كه پس از گذشت زمان همه‌ی آن‌ها جمع‌آوری شده و به موزه انتقال یافته است.
بعضی از وسایل این موزه برای ارامنه خیلی مهم است، علت آن هم پیوند داشتن این وسایل با تاریخ و فرهنگ ارامنه است. از جمله این وسایل، صندلی منبت‌كاری مخمل‌پوشی شده‌ای است كه در ارمنستان در سال ۱۷۲۸ میلادی به‌منظور اسقف اعظم كلیسای بزرگ ارامنه صلیب مقدس در جزیره آختامار، واقع در دریاچه وان ساخته شد و در اتفاقات سال‌های ۱۸۹۵ میلادی، همراه عصای اسقف اعظم و ناقوس سوراخ سوراخ كلیسای بزرگ ارامنه صلیب مقدس به خلیفه‌گری تبریز انتقال یافت. عصا در سال ۱۸۲۵ میلادی و ناقوس در سال ۱۸۳۱ میلادی ساخته شده است. در دوران وقوع این حوادث تاج‌ها، نشان‌ها و صلیب‌های مختلفی به تبریز منتقل شد. شمعدان‌های بزرگ كلیساهای استفانوس مقدس و قره كلیسا و زنگ بزرگ و در خاتم این كلیسا نیز به تبریز انتقال یافت.
بازدید از كلیسای مریم مقدس تبریز
امكان بازدید از كلیسا با هماهنگی قبلی وجود دارد. اگر غیر مسیحی هستید، برای بازدید به مجوز كتبی از بخش اقلیت‌های مذهبی اداره ارشاد احتیاج خواهید داشت. مدت زمان بازدید نیم‌ساعت است و زمان بازدید مشخصی ندارد. كلیسا در تاسوعا و عاشورا، ۲۸ صفر، ۲۱ رمضان، ۲۵ شوال و ۱۴ خرداد تعطیل است.
پرسش‌های متداول
كلیسای مریم مقدس تبریز كجاست؟
كلیسای مریم مقدس تبریز در انتهای خیابان شهناز، نبش میدان نماز، قرار دارد.
موزه ارامنه درباره چیست؟
موزه ارامنه درباره تاریخ و فرهنگ ارامنه است.
آیا امكان بازدید از كلیسای مریم مقدس تبریز وجود دارد؟
امكان بازدید از كلیسای مریم مقدس تبریز با هماهنگی قبلی وجود دارد. اگر غیر مسیحی هستید، برای بازدید به مجوز كتبی از بخش اقلیت‌های مذهبی اداره ارشاد احتیاج خواهید داشت.
چه روزهایی می‌توان از كلیسای مریم مقدس تبریز بازدید كرد؟
اگر غیر مسیحی هستید، روز بازدید با گرفتن مجوز رسمی مشخص می‌شود. مدت زمان بازدید نیم‌ساعت است و زمان بازدید مشخصی ندارد. همچنین كلیسا در تاسوعا و عاشورا، ۲۸ صفر، ۲۱ رمضان، ۲۵ شوال و ۱۴ خرداد تعطیل است.
ایران، استان آذربایجان شرقی، تبریز، انتهای خیابان شریعتی (شهناز شمالی)، نبش میدان نماز
