مدرسه ضیائیه كه به زندان اسكندر نیز معروف است، از آثار تاریخی و جاهای دیدنی یزد محسوب می‌شود. مدرسه ضیائیه در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و با توجه به قرارگیری آن در محله تاریخی فهادان می‌توانید به‌راحتی از سایر جاذبه‌های تاریخی یزد نیز دیدن كنید.
مدرسه ضیائیه كجاست؟
مدرسه ضیائیه در خیابان امام و در محله قدیمی فهادان قرار دارد. برای رسیدن به این بنای شگفت‌انگیز باید راهی كوچه رختشویخانه شوید و سپس با ورود به كوچه حمام نو می‌توانید سازه رفیع و گنبد باشكوه بنا را مشاهده كنید.
- آدرس: استان یزد، شهر یزد، محله فهادان، كوچه رختشویخانه، كوچه حمام نو
معرفی مدرسه ضیائیه
زندان اسكندر یا مدرسه ضیائیه یكی از جاذبه‌های تاریخی شهر یزد به حساب می‌آید كه به‌سبب تاریخ مبهم خود، از شهرت زیادی برخوردار است. در ورودی این بنا بسیار كوتاه است؛ اما پس از ورود به صحن مدرسه، عظمت و بزرگی این بنای تاریخی با معماری اسلامی دوره ایلخانی تحسین شما را به‌همراه خواهد داشت. یكی از نكات جالب در مورد مدرسه ضیائیه، شباهت زیاد گنبد این عمارت تاریخی به گنبد بقعه دوازده امام یزد است. این اثر در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در حال حاضر، فروشگاه‌های صنایع‌دستی جذابی در این مكان فعالیت می‌كنند كه می‌توانید شاهد روند تولید انواع آن‌ها باشید.
تاریخچه مدرسه ضیائیه
در بین آثار تاریخی شهر یزد، مدرسه ضیائیه با قدمتی حدود هشت قرن همانند كوهی استوار از دل تاریخ بر جای مانده است. این بنا را بیشتر به نام زندان اسكندر می‌شناسند و گفته می‌شود اسكندر مقدونی در مسیر خود به ری، در مكانی كه یزد كنونی بوده است، زندانی ساخت كه آن را «كِثه» می‌گفتند. بعدها در دوران ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل، شهری بنا شد كه آن را «یزدان گرد» نام نهادند. هرچند در هیچ‌یك از اسناد تاریخی نوشته‌ای مبنی بر حضور یا عبور اسكندر از این مكان یا شهر باستانی یزد ثبت نشده است و تنها مورخان محلی یزد، آن را مطرح كرده‌اند.
با این وجود، می‌توان از این شهر به‌عنوان موقعیت استراتژیكی مناسبی جهت استقرار نیروهای نظامی یونانیان نام برد كه همین امر موجب تسهیل در تسخیر ایالات پارس و ماد توسط اسكندر شد. همچنین موسسات راهداری و ایستگاه‌های چاپار در مسیر راه پارس به خراسان و ری به كرمان، از یزد عبور می‌كرد.
بنابراین حضور مكانی برای مخالفان اسكندر در شهر یزد، چندان دور از تصور نخواهد بود. احتمالا نقل‌قول تاریخ‌نویسان محلی یزد به حمله اسكندر مقدونی به ایران، سیل تبعیدیان اسكندر به شهر یزد و همچنین نفرت و هراس مردم آن زمان از اسكندر مقدونی، از جمله دلایل وجود نامی چون زندان اسكندر در این مكان است. در سده ۹ هجری قمری، پژوهشگران تاریخ محلی یزد، از جمله جعفری در تاریخ یزد و كاتب در تاریخ جدید یزد، نام كثه را با روایت‌های زندان سكندر درآمیخته‌اند و كثه را نخستین بنای یزد پنداشته‌اند كه به فرمان اسكندر مقدونی ساخته شد و آن را «زندان ذوالقرنین» خوانده‌اند. در بخشی از دیوان حافظ به بیتی برمی‌خوریم كه در مورد زندان اسكندر است:
دلم از وحشت زندان سكندر بگرفت رخت بر بندم و زی ملك سلیمان بروم
پس از آنكه این بنا به ویرانه‌ای تبدیل شد، گودالی در یكی از قسمت‌های آن به وجود آمد كه همگان آن را سیاه‌چال می‌پنداشتند و تصور زندان بودن این بنا در میان مردم قوی‌تر از پیش شد. در جریان مرمت و بررسی كارشناسان مشخص شد كه این فرورفتگی در اثر احداث شبكه آبرسانی در زیر زمین به وجود آمده است. این فرورفتگی‌ها به‌جای آنكه نشانی از زندان باشند، به‌عنوان گواهی درباره هوش و ذكاوت ایرانیان در مورد تلاش برای تامین آب در سرزمین كویری بودند. اكثر كارشناسان كاربری زندان را برای این بنا رد كرده‌اند و معتقدند زندانی با عنوان زندان اسكندر وجود نداشته یا اگر بوده، به‌صورت بنایی جدا از مدرسه ضیائیه ساخته شده است.
در كتاب یادگارهای یزد، نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر، به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه اشاره شده و از زندان حرفی به میان نیامده است. احتمال می‌رود كه زندان اسكندر امروزی بقایای یكی از خانه‌های خاندان رضی و گنبد بنا، باقی مانده بقعه قبور آن‌ها باشد.
معین‌الدین نطنزی، از مورخان قرن نهم هجری، در نوشته‌های خود سرزمین یزد را به‌عنوان زندان ضحاك معرفی كرده است. این شهر در دوره فرمانروایی آل مظفر از نظر فرهنگی و ایجاد مراكز تعلیم و تربیت به اوج شكوفایی رسید و در هیچ جای ایران به‌اندازه یزد، دارالتعلیم به وجود نیامد؛ به‌گونه‌ای كه یزد به «دارالعلم» معروف شد. ازاین‌رو، مدارس در این شهر بیشترین تعداد را داشت و مدرسه ضیائیه نیز یكی از این مدارس بود.
در واقع، كارشناسان بر این عقیده‌اند كه این بنا به‌عنوان مدرسه در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط ضیاءالدین حسین رضی، عارف معروف، بنیان نهاده شد و در سال ۷۰۵ هجری قمری، پسران وی به نام‌های مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی آن را تكمیل كردند. مدرسه ضیائیه بیش از ۷۰۰ سال پیش محل تدریس بود و میزبانی مجالس بحث و بررسی بزرگان و علما را بر عهده داشت. بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف این بنا خانه‌های عالی و بادگیرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره رفیع و باغچه‌ای پر از درخت داشت و كتابخانه و حمام روبه‌روی بنا قرار گرفته بودند.
معماری مدرسه ضیائیه
معین‌الدین نطنزی، از مورخان قرن نهم هجری، در نوشته‌های خود سرزمین یزد را به‌عنوان زندان ضحاك معرفی كرده است. این شهر در دوره فرمانروایی آل مظفر از نظر فرهنگی و ایجاد مراكز تعلیم و تربیت به اوج شكوفایی رسید و در هیچ جای ایران به‌اندازه یزد، دارالتعلیم به وجود نیامد؛ به‌گونه‌ای كه یزد به «دارالعلم» معروف شد. ازاین‌رو، مدارس در این شهر بیشترین تعداد را داشت و مدرسه ضیائیه نیز یكی از این مدارس بود.
در واقع، كارشناسان بر این عقیده‌اند كه این بنا به‌عنوان مدرسه در سال ۶۳۱ هجری قمری توسط ضیاءالدین حسین رضی، عارف معروف، بنیان نهاده شد و در سال ۷۰۵ هجری قمری، پسران وی به نام‌های مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی آن را تكمیل كردند. مدرسه ضیائیه بیش از ۷۰۰ سال پیش محل تدریس بود و میزبانی مجالس بحث و بررسی بزرگان و علما را بر عهده داشت. بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف این بنا خانه‌های عالی و بادگیرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره رفیع و باغچه‌ای پر از درخت داشت و كتابخانه و حمام روبه‌روی بنا قرار گرفته بودند.
معماری مدرسه ضیائیه
معماری مدرسه ضیائیه از ویژگی منحصربه‌فردی برخوردار است؛ چراكه در عین سادگی، زیبایی هنر آن دوران را به نمایش می‌گذارد. در ساخت این بنای عظیم تاریخی از هیچ نوع تزیینات كاشی‌كاری استفاده نشده است. به نظر می‌رسد تنها از خشت خام برای ساخت عمارت مدرسه بهره برده باشند كه شاید همین امر بیان‌كننده دلیل استقامت و ماندگاری آن تا قرن معاصر باشد.
مدرسه ضیائیه بنایی با معماری آذری است؛ سبكی منسوب به آذربایجان كه در معماری ایرانی پس از اسلام و در زمان حكومت ایلخانان بر ایران رواج یافت و با عنوان سبك مغول یا ایرانی-مغول نیز شناخته می‌شود.
ساخت این بنا در دو مرحله صورت گرفته است:
- در مرحله اول، گنبدخانه قدیمی آن هم‌زمان با حمله مغولان برای آرامگاه ساخته شده و مدرسه‌ای در كار نبوده است.
- در مرحله دوم و حدود ۲۰۰ سال بعد در اوایل قرن هشتم هجری قمری، نوه سازنده نخست گنبد در كنار آن مدرسه‌ای می‌سازد كه در ادامه درگاهی از مدرسه به گنبدخانه باز می‌شود.
بخش‌های مختلف مدرسه ضیائیه
گنبد
گنبد مدرسه ضیائیه با ۱۸ متر ارتفاع از خشت خام ساخته شده است و گچ‌بری‌های آن كه با نقاشی آبرنگ طلایی و لاجوردی تزیین شده‌اند، زیبایی فوق‌العاده‌ای برای این عمارت رقم زده‌اند. متاسفانه پس از گذشت هشت قرن از قدمت این بنای باستانی تنها قسمتی از این نقاشی آبرنگ روی گچ سفید وجود دارد. به فضای زیر گنبد، گنبدخانه می‌گویند كه آسیب‌های زیادی دیده و آثاری از كتیبه‌های آن بر جای نمانده است. در این محل موزه‌ای كوچك قرار دارد كه كتیبه‌ها و سنگ قبرهایی در آن نگهداری می‌شود.
حیاط
در اطراف صحن یا حیاط، رواق‌هایی به چشم می‌خورد كه در ضلع غربی، بزرگ‌تر هستند و در كنار آن‌ها محرابی از گچ وجود دارد. در حیاط علاوه بر ایوانچه‌های كوچك جلوی اتاق‌ها، چهار ایوان بلندتر نیز به چشم می‌خورد كه بنا را به‌صورت چهار ایوانی درآورده‌اند.
پایاب و چاه
علاوه بر رواق‌ها، عنصر دیگری كه در فضای صحن دیده می‌شود، پایابی با ۳۸ پله به عمق ۲٫۸ متر از سطح زمین است كه دسترسی به آب قنات اله‌آباد را ممكن می‌سازد. چاه آبی نیز با قطر دهانه دو متر در وسط حیاط وجود دارد كه به سردابی به عمق پج متر منتهی می‌شود. كف سرداب، حوضی قدیمی خودنمایی می‌كند كه به‌عنوان یكی از آثار به‌جای مانده از بنای اولیه ساختمان به حساب می‌آید. ظاهرا سرداب و حوضچه برای تامین آب و استفاده ساكنان مدرسه به كار می‌رفتند.
اتاق بادگیر
در گوشه‌ای از حیاط، اتاقی موسوم به اتاق بادگیر دیده می‌شود كه می‌توانید وارد آن شوید، دقیقا زیر بادگیر قرار بگیرید و از خنكای نسیم حتی در تابستان لذت ببرید.
نكات بازدید از مدرسه ضیائیه
پرسش‌های متداول
مدرسه ضیائیه كجاست؟
مدرسه ضیائیه در شهر یزد، محله فهادان، كوچه رختشویخانه، كوچه حمام نو قرار دارد.
آیا مدرسه ضیائیه در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد؟
بله. این اثر در تاریخ ۲۳ اسفند ۱۳۴۶ هجری شمسی با شماره ثبت ۷۷۰ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مدرسه ضیائیه از چه بخش‌هایی تشكیل شده است؟
گنبد، حیاط، پایاب، چاه و اتاق بادگیر بخش‌های مختلف این مدرسه هستند.
مهم‌ترین ویژگی معماری مدرسه ضیائیه چیست؟
در ساخت این بنای عظیم از هیچ نوع تزیینات كاشی‌كاری استفاده نشده است و به نظر می‌رسد تنها از خشت خام برای ساخت عمارت مدرسه بهره برده باشند.
ایران، استان یزد، یزد، محله فهادان، كوچه رختشویخانه، كوچه حمام نو