مسجد جامع اصفهان

اصفهان یكی از گردشگرپذیرترین شهرهای ایران است. این شهر بیش از همه با بناهای تاریخی خود شناخته می‌شود. قدیمی‌ترین این آثار مسجد جامع اصفهان نام دارد. این بنای ارزشمند پس از قرن‌ها بازسازی و مرمت به‌شكل امروزی خود رسیده است. با كجارو همراه شوید و بیشتر درباره مسجد جامع اصفهان بخوانید.

معرفی مسجد جامع اصفهان

قدیمی‌ترین بنای تاریخی اصفهان را باید مسجد جامع یا مسجد جمعه تلقی كرد. سیمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است؛ اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران‌ بعد، به‌خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود. گرچه در كاوش‌های باستان‌شناسی آثاری متعلق به دوران آل‌بویه و قرن سوم هجری كشف شده‌اند. در همین كاوش‌ها آثاری از دوران قبل از اسلام نیز به دست آمده است. بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان كه در آخرین نشست كمیته میراث جهانی یونسكو به فهرست جهانی افزوده شده است، نزدیك به دوهزار سال شكل گرفته‌ و طی این سال‌ها در حال مرمت یا بازسازی بوده است. مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد جامع اصفهان در دوران آل‌بویه و پس از آن، در دوران حكومت صفویه شكل گرفته است.

آرتور پوپ (باستان‌شناس) می‌نویسد:

من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم كه تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است، چون در زیر این گنبد به‌خوبی می‌توان به شاهكار فناناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا كرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از اینكه دیده برهم نهادم، جسدم را در این خاك مقدّس دفن كنند.

محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی‌ثانی فقیه شیعه در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفویه در این مسجد دفن شده است.

مسجد جامع اصفهان كجاست؟

مسجد جامع اصفهان كه به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد، در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی واقع شده است. به بیانی دیگر این مسجد در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ قرار دارد. به‌طور كلی به همان اندازه كه میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می‌كند. 

برای دسترسی به مسجد جامع اصفهان می‌توانید از وسایل حمل‌ونقل عمومی یا خودروی شخصی استفاده كنید. ایستگاه میدان شهدا، نزدیك‌ترین ایستگاه مترو به مسجد است. برای این كار باید سوار خط شمال-جنوب اصفهان شوید و با طی مسیری حدود دو كیلومتر از ایستگاه به مقصد برسید. برای استفاده از خودروی شخصی نیز باید خود را با استفاده از یكی از خیابان‌های ابن سینا، هاتف، عبدالرزاق، كمال یا ولیعصر به خیابان مجلسی برسانید.

تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان یكی از برجسته‌‌ترین آثار معماری ایران و جهان و از جاهای دیدنی اصفهان است و از آنجا كه بخش‌های مختلف آن در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده‌، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تكامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است. كاوش‌های باستان‌شناسی نشان از آن دارد كه احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مركز مذهبی مهم شهر محسوب می‌شد و به‌صورت یكی از آتشكده‌های شهر اصفهان كاربری داشته‌ است. كشف یك پاستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌كند.

درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف‌ نظرهایی وجود دارد؛ ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و زمان عباسیان بازمی‌گردد و در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده ‌است. سیمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است؛ اما تعمیرات و الحاقات آن به دوران‌های بعد به‌خصوص عصر صفویان مربوط می‌شود.

معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و ابداعات هنری و معماری قرون اسلامی را در خود گرد آورده است. با توجه به منابع و مآخذ مختلف، مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسیب فراوان دیده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد است كه هر یك فضای مسجد را به بخش‌هایی از بافت پیرامون آن مربوط می‌كند.

گذرها و معابر گرداگرد مسجد بیانگر ارتباط گسترده‌ای است كه مسجد با بافت قدیم شهر دارد. چهار ایوان اطراف میدان شاخصه شیوه مسجدسازی ایرانیان است كه پس از احداث آن در سایر مساجد نیز رواج یافته است. این ایوان‌ها كه به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درویش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق نامیده می‌شوند، با تزیینات مقرنس‌سازی و كاربندی آراسته شده‌اند. نمای داخلی صحن مسجد و كاشی‌كاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری است كه احتمالا مناره‌ها نیز مربوط به همین زمان هستند.

بخش‌های مسجد جامع اصفهان

به‌طوركلی بنای كنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخش‌های زیر است:

شبستان مسجد

شبستان مسجد بر ستون‌های مدور استوار است و آن را با گچ‌بری‌های بسیار زیبایی تزیین كرده‌اند. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.

گنبدجنوبی

گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن در ایوان جنوبی مسجد قرار دارد و در فاصله سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملكشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملك ساخته شد و از نمونه‌های نادر ساختمان‌های عصر سلجوقی است. ایوانی كه در جلوی این گنبد آجری قرار دارد، در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس‌های درشت تركیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزیینی ساخته شده از آجر و گچ است.

گنبد شمالی

گنبدشمالی در بخش شمالی حیاط مسجد قرار دارد و قرینه گنبد خواجه نظام‌الملك است. این گنبد را در سال ۴۸۱ بنا كرده‌اند. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج‌الملك، از  وزرای عصر سلجوقی نسبت می‌دهند.

ایوان درویش

قدمت ایوان شمالى مسجد، معروف به صفه درویش، به قرن ششم بازمی‌گردد و كتیبه گچ‌برى داخل آن متعلق به دوره شاه‌ سلیمان صفوى است. تزیینات كاشى‌كارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است كه به این مناسبت، كتیبه‌اى به خط بنایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى موجود است كه مخصوصا چهل‌ ستون شرقى آن طاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى‌رود.

ایوان صاحب

ایوان معروف به صفه صاحب در دوران سلجوقی ساخته شده و تزیینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت كتیبه‌هایی از دوران‌ مختلف از جمله صفویان به چشم می‌خورد. در این ایوان نیز كاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشكیل داده است.

ایوان استاد

ایوان غربی معروف به صفه استاد در عصر سلجوقی بنا و در دوره صفویان با كاشی‌كاری تزیین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق كه به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین كتابت شده است، عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضای محمدامین اصفهانی دیده می‌شود:

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند               بردند و به میزان عمل سنجیدند

بیش از همه كس گناه ما بود ولی           ما را به محبت علی بخشیدند

ایوان شاگرد

روبه‌روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد كه در عصر سلجوقی بنا و در قرون هشتم و یازدهم هجری قمری، در دوران حكومت ایلخانان و صفویه، تزییناتی به آن اضافه شده است. این ایوان تزیینات كاشی‌كاری ندارد و با مقرنس‌های آجری آن را آراسته‌اند. در این ایوان سنگ مرمر یك‌پارچه نفیسی است كه در اطراف و بالای آن لوحه‌ها و كتیبه‌هایی به چشم می‌خورد. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد ساخته شده است.

ایوان عمر

در منتهی‌الیه ضلع شرقی مسجد جامع، صفه عمر واقع شده است كه كتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان‌محمود آل‌مظفر اشاره می‌كند. تاریخ این كتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزیینی و تاریخی به چشم می‌خورد كه با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استادكاران دیگر همچون حسن كاروان كاشیكار و كوهیار الابرقوهی خطاط كتیبه محراب صفه به چشم می‌خورد.

مسجد الجایتو

در شمال ایوان استاد شبستان كوچكی واقع شده است كه زیباترین محراب گچبری مسجد را دارد. این شبستان كه با نام مسجد الجایتو نیز شناخته می‌شود، دارای محرابی است كه به مثابه گوهری تابناك از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.

بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده به چشم می‌خورد؛ ایلخان مشهوری كه قبل از اسلام آوردن لقب الجایتو داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید. همچنین نام وزیر دانشمند او، محمد ساوی و سال ساخت محراب، یعنی ۷۱۰ هجری قمری را در آن می‌توان دید. زیباترین منبر منبت‌كاری مجموعه مسجد جامع نیز در مسجد اولجایتو قرار دارد. سال ساخت این منبر ذكر نشده است.

شبستان زمستانی بیت الشتاء

از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت‌الشتاء می‌رسیم كه به موجب كتیبه سردر آن در زمان تیموریان، به دستور عمادبن‌المظفر ورزنه‌ای ساخته شده است؛ به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است. این شبستان باشكوه دارای ستون‌های قطور كوتاه و اتاق‌های خیمه‌ای شكل است. در وسط هر چشمه طاق یك قطعه سنگ مرمر شفاف نصب كرده‌اند كه نور شبستان را تامین می‌كند.

كتابخانه خواجه نظام‌الملك

شبستان جنوب‌شرقی مسجد كه احتمالا كتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام‌الملك را در بر داشت، در بمباران شهر اصفهان تخریب شد و آن را مجددا به شیوه اول بازسازی كردند. این اثر نفیس و باشكوه به‌علت داشتن نمونه‌های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته است. این شهرت همه ساله گروه‌های بی‌شماری از علاقه‌مندان و پژوهشگران را به خود جلب می‌كرد. حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و كتب متعددی است كه به‌وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد؛ آثاری كه كه اغلب آن‌ها به زبان فارسی ترجمه شده‌اند.

سنگاب‌های مسجد جامع اصفهان

در مسجد جامع اصفهان چهار سنگاب جای گرفته‌اند.

سنگاب ایوان درویش

در ایوان شمالی مسجد جامع كه ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار گرفته‌ است. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشت و بعد به محل كنونی منتقل شد. سنگاب قطر دهانه‌ای برابر با ۱۱۵ سانتی‌متر دارد؛ ولی نیمی از آن به‌علت شكستگی از بین رفته ‌است. كتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خط ثلث است.

آنچه از متن كتیبه بجا مانده به شرح زیر است:

... و صل علی زین العباد علی و الباقر محمد و الصادق جعفر و الكاظم موسی و الرضا علی و التقی محمد و النقی...

كرد وقف شاه مظلومان حسین ابن علی                   هركه نوشد آب گوید لعن بر ابن زیاد

سنگاب ایوان صاحب

ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده روبه‌روی آن واقع شده است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طراحی شده ‌است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل كتیبه صلوات بر چهارده معصوم(ع) به خط ثلث و نقش‌های كنگره‌دار كوچك و در قسمت پایین سنگاب، نقش‌های كنگره‌دار بزرگ است.

همچنین روی بدنه سنگاب، كتیبه‌ای به این مضمون نقش بسته ‌است:

وقف شرعی كرد توفیق... استاد امین ولد اسمعیل... فی ۱۱۰۲

دو سنگاب كوچك دیگر میز در مسجد جامع اصفهان وجود دارند كه یكی در كنار حوض میان حیاط مسجد و دیگری در برابر ایوان استاد (ایوان غربی) قرار گرفته‌اند.

ارزش‌های معماری مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان، تجربیات معماری هزار ساله مسجدسازی به‌ویژه خلق طرح مسجد ایرانی را در بردارد و به همین لحاظ می‌توان بسیاری از سبك‌های تاریخ معماری ایران و كشورهای همسایه را در آن شناسایی كرد. برخی از ویژگی‌های معماری مسجد شامل موارد زیر می‌شود:

• ایجاد انواع جرزهای آجری تزیین شده با نقوش هندسی؛
• ستون‌های آجری با مقاطع مختلف از جمله فرم‌های دوبخشی و سه‌بخشی و چهاربخشی كه از تركیب دایره‌ها به‌دست می‌آید؛
• طاق و چشمه‌های پوششی در انواع روش‌های اجرایی؛
• ایوان‌های چهارگانه با تزیینات متفاوت در هركدام؛
• گنبدهای عظیم با روش‌های ابداعی به‌صورت دو پوسته پیوسته؛
• نماهای موزون و تزیین شده در اطراف حیاط.

بدین ترتیب تركیب نهایی، مجموعه بی‌نظیری را تشكیل می‌دهد كه می‌توان به آن تاریخ پیوسته و دایرة‌المعارف معماری ایران و برخی دیگر نقاط به‌ویژه آسیای میانه اطلاق كرد.

از آن گذشته با تحولاتی كه در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) در آن به‌وجود آمد مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد و این شیوه جدید، نام طرح مسجد ایرانی را در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ عربی) اتخاذ كرد. از آن دوره بیشتر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبك چهار ایوانی ساخته شدند. حتی در بعضی از مساجد موجود از قبل نیز تغییراتی ایجاد كردند تا به مسجد چهار ایوانه تبدیل شود. این الگو به سرزمین‌های مسلمان‌نشین خارج از ایران نیز تسری پیدا كرد؛ بنابراین عمده‌ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است كه نقش الگوی پیش‌آهنگ را در تاریخ معماری مشرق‌زمین ایفا كرده است. این طرح به‌عنوان طرح مسجد ایرانی خلق منحصربه‌فردی در میان مساجد جامع جهانی است كه بعدا الگوی ایجاد مساجد دیگر در ایران و آسیای میانه می‌شود.

ساعات بازدید و بلیط مسجد جامع اصفهان

همه‌روزه می‌توانید از مسجد جامع اصفهان بازدید كنید. ساعات بازدید مسجد از ۹ تا ۱۱ در نوبت صبح و از ۱۳ تا ۱۶ در نوبت بعد از ظهر است. بلیط (سال ۱۳۹۹) برای گردشگران داخلی بهایی معادل پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی بهایی برابر با ۵۰ هزار تومان دارد.