كاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان از زیباترین نمونه‌های معماری دوره صفویان به شمار می‌آید. عمارت عالی قاپو با معماری برجسته و تزیینات قابل‌توجه از هنرمندان سرشناس ایرانی، توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب می‌كند. از مهم‌ترین بخش‌های كاخ عالی قاپو می‌توان به سر در ورودی كاخ، تالارهای مجلل، تالار موسیقی در بالاترین طبقه و آثار هنری برجسته در نقاط مختلف عمارت عالی قاپو اشاره كرد. پایه‌های اصلی این عمارت، بر چوب بنا شده‌اند و همین بر جذابیت معماری كاخ عالی قاپو می‌افزاید.
از جالب‌توجه‌ترین جاذبه‌ها در سفر به اصفهان، كاخ عالی قاپو است. برای آشنایی با بنای كاخ و قسمت‌های مختلف عمارت عالی قاپو با ما همراه شوید. در این مقاله به معرفی كاخ عالی قاپوی اصفهان و بخش‌های مختلف آن می‌پردازیم.
كاخ عالی قاپو از زیباترین بناهای تاریخی به جا مانده از دوران حكومت صفویان و از مشهورترین جاهای دیدنی اصفهان است. كاخ یا عمارت عالی قاپو در ضلع غربی میدان نقش جهان اصفهان و مقابل مسجد شیخ لطف الله قرار دارد. در گذشته از عمارت عالی قاپو با نام‌های «دولتخانه مباركه نقش جهان» و «قصر دولتخانه» نیز یاد می‌كردند. كاخ عالی قاپو ۱۸۰۰ متر مربع مساحت، ۶ طبقه و ۳۸ متر ارتفاع دارد. عالی‌قاپو تنها بنایی است كه نسبت به سایر بناهای پیرامون میدان پیش‌آمدگی دارد و در زمان خود نمادی از قدرت حكومتی به شمار می‌رفت و با معماری زیبا بر پایه چوب، از بزرگ‌ترین و باشكوه‌ترین بناهای آن دوران محسوب می‌شد.
سردر ورودی عمارت عالی قاپو در زمان صفویان، دروازه ورود به تمام بناهای سلطنتی در میدان نقش جهان بوده است. شاه عباس اول صفوی، به‌منظور نشان دادن قدرت و شكوه دولت خود، دستور به ساخت عمارت عالی قاپو داد. جلسات مهم حكومتی، استقبال از مهمانان خارجی و مراسم دولتی در این كاخ برگزار می‌شد؛ همچنین بالكن این عمارت محلی برای اتراق شاه عباس و اطرافیان او در زمان برگزاری مسابقات چوگان و اسب‌سواری در میدان نقش جهان و تماشای این مسابقات بود.
عمارت عالی قاپو در زمان شاه عباس اول بسیار مورد احترام بود و عبور از در ورودی این بنا برای همگان میسر نبود. در بازدید از میدان نقش جهان اصفهان، این ساختمان ۶ طبقه توجه بسیاری از گردشگران را، از گذشته‌های دور تاكنون، جلب می‌كند.
كاخ عالی قاپو را با عنوان بلندترین كاخ عهد صفوی می‌شناسند كه با پلكانی باریك از طبقه همكف به طبقات بالاتر می‌رسد. بالا رفتن از این پله‌ها به‌دلیل ارتفاع بلند آن‌ها كمی سخت است؛ اما در پس آن ایوانی زیبا با ستون‌های چوبی قرار دارد كه ارتفاعش به ۲۰ متر می‌رسد و تماشای میدان نقش جهان از فراز آن بسیار لذت‌بخش است. در این ایوان می‌توانید مسجد شیخ لطف الله را پیش رویتان، سر در قیصریه را در سمت چپ و مسجد شاه را در سمت راست ببینید. عمارت عالی قاپو از جالب توجه‌ترین بناهای تاریخی در میدان نقش جهان اصفهان به شمار می‌رود.
وجه تسمیه
عالی‌قاپو به دو صورت تلفظ شده است كه برای هركدام وجه‌تسمیه‌ای گفته‌اند. عالی قاپو كه بیشتر در محاورات و مكاتبات متداول است، از كلمه عالی و قاپوی تركی به معنی درگاه تشكیل می‌شود؛ به‌معنای باب عالی! واژه تركی «قاپی» پیش از آنكه جای خود را به «باب» و «باب عالی» بدهد، ابتدا به‌معنای كاخ سلطان بود. همان طور كه باب عالی در عثمانی معمول بود، بین ایرانیان شیعه نیز چنین بابی وجود داشت كه مانند باب عالی عثمانی مورد احترام بود. ازاین‌رو، كلیه كسانی كه می‌خواستند وارد عالی قاپو شوند باید خم می‌شدند، آستانه را می‌بوسیدند و داخل می‌شدند. طبق روایات تاریخی حتی شاه عباس نیز هنگام ورود به این عمارت از اسب پیاده می‌شد. علاوه بر این، عالی‌قاپو محل تحصن مقصران و گناهكاران بود و هر گناهكاری كه به عالی قاپو راه می‌یافت، كسی نمی‌توانست او را از آنجا بیرون بیاورد، مگر به امر شاه صفوی!
در مقابل عده‌ای نوشته‌اند، هنگامی كه شاه عباس كبیر در نقره را برای بارگاه حضرت امیرالمومنین علیه‌السلام به نجف برد و نصب كرد، دری را كه پیش از آن در آنجا قرار داشت، برای تبرك به اصفهان آورد و در عالی‌قاپو نصب كرد. به این ترتیب، آن را علی قاپو یا قاپی نامیدند و از آنجا كه منسوب به بارگاه امام علی (ع) بود، مورد احترام شاه و مردم قرار داشت و هر كش پای خود را روی آن می‌گذاشت، مجازات می‌شد. كسانی كه مورد لطف شاه قرار می‌گرفتند، با تشریفات خاصی مقابل در قصر می‌آمدند، آن را می‌بوسیدند و با صدای بلند، عظمت و قدرت شاه را از خداوند مسئلت می‌كردند. جالب اینكه حتی تا چند سال پیش، مردم در اطراف آن آش می‌پختند، نذری می‌دادند و به زنجیر جلو در مزبور، رشته‌هایی بهعنوان دخیل می‌بستند.
تاریخچه عالی قاپو
قدمت عمارت عالی قاپو به حكومت صفویان در ایران باز می‌گردد، زمانی كه اصفهان پایتخت فرماندهی بود. بر اساس برخی مستندات تاریخی، كاخ عالی قاپو روی كاخی از عهد تیموریان احداث شد كه قدمت آن به سال ۱۰۰۰ تا ۱۰۰۶ هجری قمری می‌رسید.
عمارت عالی قاپو در حدود سال ۱۰۵۴ هجری قمری (بین سال‌های ۹۷۱ تا ۹۷۷ هجری شمسی) به دستور شاه عباس اول ساخته شد كه از مقتدرترین پادشاهان ایران بوده است؛ البته تكمیل ظرایف و تزیینات عمارت عالی قاپو پس از مرگ شاه عباس اول صورت گرفت. شاه صفوی، سفرا و شخصیت‌های عالیقدر را در این كاخ به حضور می‌پذیرفت. ساخت كامل بنای عالی قاپو و تكمیل تزیینات داخلی این عمارت در طول پادشاهی شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین صورت گرفته است. این فاصله زمانی كه مراحل ساخت بنا به‌صورت متناوب در آن جریان داشته است، نزدیك به ۱۰۰ سال طول كشیده است. پایه‌گذاری بنا بیشتر به زمان شاه عباس اول و دوم و مرمت و تزیین آن به زمان پادشاهی شاه سلطان حسین باز می‌گردد. صائب تبریزی در پایان بنای این تالار، قصیده قرایی سروده و تقدیم به شاه عباس كرده كه ابیاتی از آن این‌چنین است:
منت ایزد را كه از لطف خدای مستعان عالم افسرده شد از باد نوروزی جوان
جوهر تیغ شجاعت، شاه عباس آنكه هست نور عالمگیری از سیمای اقبالش عیان
چون شد از تعمیر دل‌ها فارغ از توفیق حق كرد تالار فلك قدری بنا در اصفهان
گرچه چندین نقش موزون داشت در هر گوشه‌ای زین عمارت شد بلند آوازه نقش جهان
تا بود خورشید تابان شمسه طاق سپهر جلوه‌گاه سایه حق باد این عالی مكان
در تزیینات داخلی بنای عمارت عالی قاپو، آثار هنری برجسته خوش‌نویسی و مینیاتور از دوران بعد از شاه عباس اول نیز دیده می‌شوند كه نشان از تكمیل كاخ قاپو پس از مرگ وی دارد. با توجه به هدف شاه عباس از ساخت عمارت عالی قاپو كه استفاده از آن بهعنوان «قصر دولتخانه» بود، معماری بنا توسط برجسته‌ترین معماران ایرانی طراحی شد. این اقدامات پس از جابه‌جایی پایتخت از شهر قزوین به اصفهان انجام شدند.
پیش از تغییر پایتخت در دوره صفویان، بنایی به همین نام در شهر قزوین، محل استقرار صفویان وجود داشت؛ به همین دلیل و به اعتقاد مورخان، كاخ عالی قاپوی اصفهان نمونه مجلل‌تر از كاخ عالی قاپو در خیابان سپه قزوین است كه شاه عباس اول به‌منظور نشان دادن عظمت دولت خود و اقتدارش تصمیم به ساخت آن گرفت.
ساخت بنای عمارت عالی قاپو و تزیینات داخلی این كاخ به مرور زمان و در طول پادشاهی شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین انجام شده است
بنای اولیه با سرعت زیادی در زمان شاه عباس به پایان رسید؛ اما می‌توان مراحل تكمیل این عمارت را به دوره‌های مختلف تقسیم كرد، كه كارشناسان از روی كتیبه‌ها و اشعار نوشته شده داخل بنا به این اطلاعات دست پیدا كرده‌اند. بهعنوان مثال، وجود كتیبه‌ای به خط نستعلیق در زمان شاه سلطان حسین نشان از آن دارد كه تزیینات طبقه سوم در زمان این آخرین پادشاه صفوی اضافه یا مرمت شده است.
در ابتدای ساخت عالی قاپو و در مرحله اول، این بنا تنها به‌منظور برقراری مسیر ارتباطی میان باغ نقش جهان و دیگر كاخ‌های اطراف ساخته شد و فقط پادشاه و درباریان برای انجام امور تشریفاتی، استقبال از مهمانان خارجی و انجام برخی امور اداری از آن استفاده می‌كردند. البته فضایی اختصاصی برای استراحت و زندگی شاه و امكانات مناسب در عالی قاپو ساخته بودند. بازار اطراف عالی قاپو در ابتدا تنها یك طبقه بود و ورودی عمارت عالی قاپو به مغازه‌ها اشراف داشت.
با گسترش شهر اصفهان و افزایش جمعیت ساكن در این شهر و مهاجرت از آبادی‌های اطراف به پایتخت، بر اهمیت مقر حكومت نیز افزوده شد و به همین منظور، بر تعداد طبقه‌های عمارت عالی قاپو افزودند. در سال ۱۰۵۳ هجری قمری در زمان سلطنت شاه عباس دوم، ایوانی با ۱۸ ستون چوبی به ارتفاع ۱۰ متر به طبقه سوم كاخ عالی‌قاپو اضافه شد. ستون‌های الحاقی با آینه پوشانده و سقف آن با صفحات بزرگ نقاشی تزیین شدند. دیوارهای ایوان دارای دو پوشش تزیینی بود كه اولی در زمان شاه عباس دوم و دومی در زمان شاه سلطان حسین به آن الحاق شد. از فراز آخرین طبقه كاخ عالی‌قاپو و ایوان باشكوه آن، شاهان صفوی و مهمانان آن‌ها به تماشای بازی چوگان، چراغانی، آتش‌بازی و نمایش‌های میدانی می‌نشستند. وسعت این ایوان ستون‌دار حدود ۴۸۰ مترمربع است و كف آن با تیرهای چوبی، شناژبندی شده كه به استحكام بنا افزوده است.
با این تغییرات، شكل ظاهری ساختمان تفاوت‌های زیادی كرد و به‌شكل امروزی آن نزدیك شد. ورودی مجلل امروزی در این زمان بنا شد و از شكل ساده‌اش در آمد. بر تعداد طبقات و اتاق‌های كاخ نیز افزودند. این دوره را می‌توان دوران طلایی صفویان نامید كه در اوج قدرت، شهرت و محبوبیت قرار داشتند.
پس از آن، تصمیم به افزایش امكانات رفاهی كاخ عالی قاپو برای اقامت مهمانان گرفتند و تالار موسیقی نیز در آخرین طبقه به عمارت عالی قاپو اضافه شد. سالن موسیقی از نظر معماری تفاوت‌هایی با دیگر قسمت‌های كاخ دارد و داخل آن تزیینات بسیار زیبایی تعبیه شده است. پس از تغییرات بنا، ایوان مشرف به باغ را نیز گسترش دادند تا برای تماشای رویدادها و مراسم و مسابقات داخل میدان، فضای بیشتری برای تماشا وجود داشته باشد، به همین دلیل ایوان را تا هفت متر از دكان‌های بازار جلوتر بردند و سپس بخش ورودی عمارت را نیز وسعت دادند تا فضای كافی برای استقبال از مهمانان و رژه‌های تشریفاتی به وجود بیاید.
در نهایت ۱۸ ستون ایوان كاخ را بر پا و سقفی چوبی بر آن تعبیه كردند. راه پله‌ای بلند و باریك، دسترسی به این ایوان را میسر می‌كرد. برای سیستم آب رسانی به كاخ عالی قاپو نیز حوضی مسی در ایوان قرار دادند تا راهی برای انتقال آب به بالای كاخ باشد. بنای عالی قاپو از كامل‌ترین عمارت‌های پادشاهی در زمان خود محسوب می‌شود.
در طول تاریخ به‌دلیل جنگ‌ها و عوامل طبیعی مختلف، خسارت‌های فراوانی به عمارت عالی قاپو وارد شد. حمله افغان‌ها، جنگ‌های داخلی، انتقال پایتخت از اصفهان و بی‌توجهی پادشاهان صفوی پس از شاه عباس به این عمارت، از عوامل تخریب بعضی قسمت‌ها و آسیب به بنای كاخ عالی قاپو بوده‌اند.
در دوره قاجار عالی‌قاپو چند سال محل سكونت و كار ظل‌السلطان بود و او تغییراتی در كتیبه‌های آن داد. كتیبه‌های جبهه شرقی بنا و الواح خطی سردر ورودی مبین همین مطلب است كه طی اشعاری به تعمیرات سال ۱۲۷۴ اشاره می‌كند.
در طول سال‌های اخیر نیز مرمت بخش‌های مختلف كاخ عالی قاپو ادامه داشته است و در سال ۱۳۸۴، داربست‌هایی را برای انجام عملیات تقویت استحكام بنا، مرمت و نظافت نمای عمارت و بازسازی بخش‌های تخریب شده نصب كردند. مرمت بنای عالی قاپو ۱۲ سال به طول انجامید و سپس داربست‌ها برداشته شدند، اما كار بازسازی تزیینات داخلی و بخش‌های دیگر هم‌چنان ادامه دارد.
كاخ عالی قاپو كجاست؟
كاخ عالی قاپو در شهر اصفهان و در ضلع غربی میدان نقش جهان قرار دارد. میدان نقش جهان در مركز شهر اصفهان و نزدیك به شمال این شهر قرار گرفته است. برای رسیدن به عمارت عالی قاپو باید به‌سمت میدان نقش جهان بروید.
خیابان حافظ از سمت شرق و خیابان سپه از سمت غرب به میدان نقش جهان دسترسی دارند. اگر قصد بازدید از عمارت عالی قاپو و میدان نقش جهان را دارید، می‌توانید از خیابان استانداری در غرب میدان خود را به خیابان‌های سپه یا سعدی برسانید. اگر با وسیله نقلیه شخصی به‌سمت میدان نقش جهان می‌روید، خیابان سپه به‌دلیل داشتن پاركینگ، برای شما گزینه مناسبی است.
به خاطر داشته باشید منطقه‌ای كه میدان نقش جهان در آن قرار دارد، از مناطق شلوغ و پر تردد شهر اصفهان به شمار می‌رود و ممكن است ظرفیت پاركینگ‌ها در روزهای تعطیل و شلوغ زود تكمیل شوند. پس بهتر است بازدید از عمارت عالی قاپو و سایر دیدنی‌های میدان نقش جهان را به ساعت‌های پایانی روز موكول نكنید.
آدرس عمارت عالی قاپو: شهر اصفهان، خیابان استانداری، خیابان سپه، میدان نقش جهان، ضلع غربی میدان (مشاهده روی نقشه)
زمان بازدید: همه روزهای هفته از ساعت ۹ صبح تا ۶ عصر
هزینه بلیط عمارت عالی قاپو: نفری ۳,۰۰۰ تومان برای گردشگران داخلی و هر نفر ۲۰,۰۰۰ تومان برای گردشگران خارجی
عمارت عالی قاپو در روزهای ۱۴ و ۱۵ خرداد، ۲۱ ماه رمضان، ۲۸ صفر و تاسوعا و عاشورا تعطیل است.
پلان عالی قاپو
عمارت عالی قاپو ساختمانی ۶ طبقه با حدود ۴۸ متر ارتفاع است. از آنجا كه از بام طبقه آخر می‌توان تمام مناظر شهر را دید، خود بام را نیز یك طبقه حساب كرده‌اند و برخی می‌گویند كه عالی‌قاپو هفت طبقه است. در این ساختمان طبقات مختلف به‌وسیله سه راه پله به یكدیگر وصل می‌شوند. در طبقه اول عمارت عالی قاپو دو سالن اصلی دیده می‌شود كه محل انجام امور اداری در زمان صفویان بوده‌اند. این قسمت را در گذشته «صدر خانه» یا «كشیك خانه» می‌نامیدند.
آنچه در نمای ساختمان عالی قاپو در نگاه اول جلب نظر می‌كند، ایوان بزرگ با ستون‌های بلند چوبی است. در كاخ عالی قاپو، به‌دلیل طراحی ویژه ساختمان، تعداد طبقات ساختمان از جهت‌های مختلف نما متفاوت به نظر می‌رسد. این عمارت از داخل میدان نقش جهان دو طبقه دیده می‌شود. اگر از دو طرف ساختمان به عالی قاپو نگاه كنید، سه طبقه خواهید دید و از نمای پشت، این كاخ پنج طبقه دارد؛ اما در واقع عمارت عالی قاپو ۶ طبقه است. طراحی پلان عالی قاپو این عمارت را به دو بخش ورودی كاخ و ساختمان اصلی تقسیم می‌كند.
ورودی كاخ عالی قاپو به‌دلیل كاربردهای آن در گذشته بسیار وسیع طراحی شده و بالای این ورودی، ایوان كاخ قرار گرفته است. دو طرف پشت در ورودی، اتاق‌های مخصوص امور اداری قرار داشته‌اند. پس از ورودی كاخ، راهرویی شمالی-جنوبی قرار دارد كه عمارت اصلی كاخ پشت آن قرار گرفته است.
پلكان مرتبط با طبقه‌های بالا در كاخ مارپیچ است. طبقه‌های بالا اتاق‌های بیشتر و تالارهای بزرگ دارند و بالاترین اتاق در طبقه ششم با طراحی ویژه مانند یك استودیوی بزرگ موسیقی است. طراحی این اتاق به صورتی است كه در گذشته صدای موسیقی از آن در تمام عمارت پخش می‌شده است. طراحی ساختمان كاخ عالی قاپو با توجه به زمان ساخت آن بسیار استادانه و اصولی انجام شده است و در طراحی بخش‌های مختلف ساختمان مهارت طراحان به چشم می‌خورد.
ورودی كاخ عالی قاپو
ورودی كاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان به‌دلیل كاربری آن در گذشته، اهمیت بالایی داشته است. این ورودی در گذشته محل رفت و آمد و محور اتصال میان باغ نقش جهان و مجموعه و عمارت‌هایی مانند دولت خانه، ركیب خانه، جبه خانه، تالار تیموری، تالار طویله، تالار سر پوشیده، كاخ چهل ستون و دیگر ساختمان‌ها و كاخ‌های اداری بود و از این ورودی با عنوان «دروازه دولتخانه» یاد می‌شد.
ورودی كاخ عالی قاپو در گذشته محل ارتباط باغ نقش جهان با عمارت‌های مختلف بوده است و از آن با عنوان «دروازه دولتخانه» یاد می‌شد.
بنا بر بعضی روایت‌های تاریخی، شاه عباس اول پس از پیشكش در نقره‌ای به بارگاه امام علی (ع) در شهر نجف، درب قبلی بارگاه امام علی (ع) را به اصفهان آورد و در ورودی عمارت عالی قاپو نصب كرد. به همین دلیل تا به امروز نیز ورودی این عمارت جایگاه ویژه‌ای میان مردم دارد.
گرچه امروزه از ورودی عمارت عالی قاپو در میدان نقش جهان برای رفت و آمد استفاده می‌شود، در حقیقت كاخ عالی قاپو پنج ورودی مختلف دارد. به‌دلیل زیبایی و شهرت، بیشتر به ورودی اصلی این عمارت در میدان نقش جهان پرداخته می‌شود؛ اما چهار در دیگر به‌خصوص در گذشته محل رفت و آمد از اطراف و خیابان پشتی بوده‌اند. ورودی‌های دیگر عالی قاپو، درب چهار حوض در ضلع شمالی كاخ، درب شاهی مشرف به دروازه شهر یا دروازه دولت در غرب عمارت، درب حرم‌سرا و درب جبه خانه یا مطبخ هستند.
معماری بنای عالی قاپو
عمارت عالی قاپو را بهعنوان نمونه‌ای از بناهای دوره صفویان با معماری منحصربه‌فرد می‌شناسند. ساخت بنای كاخ و سر در ورودی عالی قاپو در دوره پادشاهی شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین به انجام رسیده است. دروازه ورودی بخشی قابل‌توجه در معماری بنای عالی قاپو به شمار می‌رود. در قسمت بالای در ورودی، كتیبه‌ای با عبارت «انا مدینه العلم و علی بابها» به چشم می‌خورد كه امروزه بخش‌هایی از آن از میان رفته است و با فرض اینكه قدمت آن به دوره صفوی برسد، می‌توان فهمید كه یكی از محورهای اصلی سیاسی شاه عباس اول، اختلاط مذهب شیعه با ساختار حكومتی بوده است.
معماری عمارت عالی قاپو به صورتی است كه از پشت، روبه‌رو و دو طرف كاخ، تعداد طبقات متفاوت به نظر می‌رسد
دو طرف ورودی، از داخل، دو سكوی سنگی قرار دارد. ساختمان اصلی عمارت كمی جلوتر قرار گرفته است و این قسمت كه حدفاصل بین ورودی تا ساختمان اصلی به شمار می‌رود، طاق‌های جناغی دارد كه در طبقه‌های دیگر، همین طاق‌ها به‌شكل كوچك‌تر دیده می‌شوند. این فضا دارای مساحتی حدود ۶۴ مترمربع و ارتفاعی حدود ۱۱ متر است كه بهعنوان یكی از زیباترین الگوهای نقوش اسلیمی و ختایی است. با حضور در هر یك از كنج‌های این فضا و گفتن كلمه‌ای، فردی كه در كنج متقارن قرار دارد، صدا را شفاف و بلند می‌شنود. این ویژگی‌های آكوستیكی فضا در بدو ورود نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌كند.
طبقه همكف به‌وسیله دو پلكان مارپیچ در دو طرف به طبقه‌های بالا دسترسی دارد كه این پلكان‌ها با ۹۴ پله به طبقه آخر منتهی می‌شوند. پلكان زیگزاگ این طبقه برای استفاده پادشاه و خانواده او بوده است.
بالای كاخ در اصل سه طبقه وجود دارد كه هركدام دو قسمتی است و به همین دلیل ۶ طبقه می‌شود. البته همان طور كه پیش‌تر گفتیم، از هر طرف ساختمان تعداد طبقه‌ها متفاوت به نظر می‌رسد. از نمای ضلع شرقی دو طبقه، از نمای ضلع غربی پنج طبقه و از طریق راه‌پله ویژه ملاقات‌های شاهانه، هفت طبقه نشان می‌دهد. ایوان بزرگ عالی قاپو با ۱۸ ستون چوبی در طبقه سوم و در ارتفاع ۲۸ متری قرار دارد كه در میان ستون‌های آن حوضی مسى وجود داشت كه درگذشته آب از آن فوران می‌كرد. در طبقه‌های كاخ، اتاق‌های بزرگ در مركز و اتاق‌های كوچك در اطراف آن قرار گرفته‌اند.
از برجسته‌ترین بخش‌های معماری در كاخ عالی قاپو می‌توان به معماری تالار موسیقی در طبقه آخر اشاره كرد كه به‌شكل چلیپا طراحی شده است و حدود ۶۳ مترمربع وسعت دارد. در دیوارهای این تالار تصاویر زیبایی از جام و ساز بر دیوارها حك شده‌اند و این حفره‌های ظریف، باعث انعكاس صدای موسیقی در ساختمان می‌شده است. در واقع معماری این اتاق را به صورتی طراحی كرده‌اند كه صدای موسیقی از این تالار در فضای كاخ بپیچد. تالار موسیقی سه اتاق دارد، دو اتاق بزرگ‌تر هستند و اتاق دیگر كوچك است. امروزه نیز این بخش از كاخ عالی قاپو از زیباترین بخش‌های این ساختمان به شمار می‌رود. فرد ریچاردز، نقاش معروف اروپایی، درباره تزیینات گچبری این اتاق می‌نویسد:
این تورفتگی‌ها مانند قطعات مختلف پازل با تناسب خاصی كنار یكدیگر قرار گرفته‌اند.
حوض مسی ایوان كاخ را به‌منظور آب رسانی به طبقه‌های بالا تعبیه كرده‌اند و در ساخت آن تكنیك‌های مهندسی برجسته‌ای به چشم می‌خورد. در ساخت این حوض از سنگ و مس استفاده شده است و با دم و بازدم هوا، حوض پر و خالی از آب می‌شود. این حوض در گذشته باعث خنكی هوای ایوان بالای كاخ می‌شده؛ اما در حال حاضر غیر قابل استفاده است. حوض مسی ایوان بالا را در زمان سلطنت شاه سلطان حسین ساخته‌اند.
تزیینات داخلی عالی قاپو
تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو از جالب توجه‌ترین بخش‌های معماری این بنا به شمار می‌روند. از ورودی عمارت عالی قاپو گرفته تا بالاترین بخش ساختمان در تالار موسیقی نمونه‌های زیبایی از تزیینات ایرانی و سنتی به چشم می‌خورد و بخش‌های مختلف را با هنر دست هنرمندان ایرانی زینت داده‌اند. هر طبقه از عمارت عالی قاپو نیز تزیینات مخصوص به خود را دارد و در قسمت‌های مختلف این ساختمان می‌توان رد گچ كاری‌ها و نقاشی‌های زیبا را دید.
یكی از زیباترین بخش‌های كاخ عالی قاپو در گذشته، ستون‌های زیبای چوبی در طبقه سوم بوده‌اند كه همه آن‌ها را با آینه‌كاری تزیین كرده بودند و سقف ایوان را نیز نقوش برجسته چوبی و نقش و نگارهای هنرمندانه پوشانده بودند. در تالار زیبای پشت ایوان نیز، نقاشی‌های برجسته در سراسر دیوارها زیبایی بنا را دو چندان می‌كنند. متاسفانه امروزه خبری از آینه‌كاری‌ها نیست و بخش‌های زیادی از نقاشی‌ها از میان رفته‌اند.
از ایوان كوچك پشت تالار در طبقه سوم، گنبد توحید خانه دیده می‌شود. ایوان كاخ عالی قاپو محل تماشای مسابقات و مراسم داخل باغ نقش جهان در عهد صفویان، توسط پادشاهان نیز بوده است. حوض مسی وسط ایوان را با سنگ‌های مرمرین تزیین كرده‌اند. در گذشته وسط این حوض مسی فواره‌هایی وجود داشته است كه امروزه اثری از آن‌ها نیست.
تالار موسیقی عمارت عالی قاپو در بالاترین طبقه، بسیار زیبا طراحی شده است. گچبریهای سه‌بعدی و برجسته و حكاكی جام‌ها و آلات موسیقی روی دیوارهای این تالار از برجسته‌ترین مشخصه‌های اتاق موسیقی هستند. از طرف دیگر طراحی مهندسی صدا در این بخش از عمارت با توجه به زمان ساخت عالی قاپو، یك شاهكار مهندسی به حساب می‌آید. نقاشی‌های تالار موسیقی با سایر نگارگری‌های كاخ عالی قاپو تفاوت‌هایی دارد. در سبك نقاشی تابلوها و نقاشی‌های این اتاق می‌توان نمونه‌هایی از هنر نگارگری غربی را دید. فضای این بخش از كاخ مدرن‌تر از سایر طبقه‌ها است و این تفاوت در آثار هنری موجود در آن به‌خوبی قابل تشخیص است.
در تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو نقاشی‌های برجسته‌ای از هنرمند معروف دوره صفویان، رضا عباسی نیز دیده می‌شود. متاسفانه بخشی از این آثار نیز آسیب‌های جدی دیده‌اند، هرچند این آسیب‌ها چیزی ار ارزش نقاشی‌های به جا مانده كم نمی‌كند.
در تزیینات بیرونی بنای عمارت عالی قاپو تزییناتی زیبا و سنتی به چشم می‌خورند. كاشی‌های هفت رنگ، خطوط اسلیمی، نقاشی‌های گل و شكارگاه‌ها و گچبریهای زیبا نیز، بنای عمارت را زینت داده‌اند. گچبری در زمان صفویان هنری تازه و نو بوده است و سبك گچبری «كشته بری» نیز در زمان صفویان شكل گرفت كه نوعی بسیار ظریف و هنرمندانه از این هنر به حساب می‌آید. این گچبری‌ها از نمای دور شباهت زیادی به نقاشی دارند. در گچبریهای داخلی، نقوش گلدان، بطری، صراحی و دیگر ظرف‌ها دیده می‌شوند. این سبك از هنر گچبری نیز «تنگ بری» نامیده می‌شود كه در عمارت عالی قاپو نمونه‌های آن فراوان است.
از دیگر مشخصه‌های داخل كاخ عالی قاپو، استفاده از فرش‌های پر نقش و نگار در این عمارت است. تزیینات مقرنس نیز كه از خصوصیات معماری بناهای تاریخی اسلامی است، در این كاخ به‌وفور وجود دارد. شكل مقرنس‌ها از سه تا چند ضلعی تغییر می‌كند و اشكال مدور نیز در میان آن‌ها دید می‌شود.
پادشاهان صفوی به هنر نگارگری و نقاشی علاقه‌مند بودند و نمونه كارهای باقی مانده در كاخ عالی قاپو، از مهم‌ترین آثار هنری تاریخی باقی مانده در اصفهان هستند. البته در نقاشی‌های دیواری موجود در كاخ عالی قاپو، نام خالق اثر و تاریخ ثبت آن را ذكر نشده كه همین باعث سختی كار كارشناسان می‌شود. نقاشی‌های عمارت عالی قاپو شامل تصاویر زیبا و مینیاتوری از هنر سنتی ایرانی و نگاره‌های مدرن و غربی می‌شود. نقاشی‌های رضا عباسی و سبك شبیه به آن‌ها در طبقه‌های اول، دوم، چهارم و پنجم و نقاشی‌های مدرن در طبقه‌های سوم و ششم قرار دارند. روی نقاشی‌های كاخ را با محلولی تثبیت كننده پوشانده‌اند كه باعث حفاظت بیشتر از این نقاشی‌ها شده است.
در میان تزیینات داخلی عمارت عالی قاپو، روی دیوارها، طاق‌ها و سقف‌ها، تذهیب با طلاكاری نیز دیده می‌شود. در این سبك از هنر تذهیب، پس از قرار دادن لایه چینی روی بخش‌های مورد نظر، روی آن قسمت را طلا اندود می‌كنند تا شیارها از آب طلا پر شوند، كه این كار باعث درخشش و زیبایی دو چندان اثر می‌شود.
در كتیبه‌ها و نوشته‌های باقی مانده در عمارت عالی قاپو، به مرمت بخش‌هایی از این بنا در زمان پادشاهی شاه سلطان حسین اشاره شده است. شعرهایی نیز بر دیوارهای كاخ مكتوب است كه به‌دلیل آسیب‌های زیاد تنها كلمه‌ها و مصرع‌هایی از آن‌ها قابل خواندن است.
نقاشی‌های گل و بوته، شاخ و برگ، اشكال وحوش و طیور و گچبریهای زیبای طبقه آخر كه به‌شكل انواع جام و صراحی در طاق‌ها و دیوارها تعبیه‌شده‌اند، از تزیینات دیدنی این بنای تاریخی به شمار می‌روند. ساخت و پرداخت اشكال گچبری در این قسمت از ساختمان برای آن نبوده است كه در آن‌ها جام و ظروف قرار دهند؛ زیرا نوع این كار بسیار ظریف است و كوچك‌ترین برخورد دست یا شیء، آن‌ها را در هم می‌شكند. این اشكال علاوه بر جنبه تزیینی، باعث انعكاس نغمه‌ها و صداهای طبیعی می‌شوند. به همین دلیل تزیینات زیبا، متنوع و گسترده در عمارت عالی قاپو، در طول سالیان دراز، مورد توجه هنرمندانی از سراسر جهان بوده است.
مینیاتور داخل عالی قاپو
بر دیوارهای تالار پایین كاخ عالی قاپو، نقاشی‌های زیبایی دیده می‌شوند كه بیشتر آن‌ها اثر دست نقاش و هنرمند برجسته، رضا عباسی، هستند. در بخش‌های دیگر كاخ عالی قاپو نیز تابلوهای زیبای مینیاتور از این هنرمند بزرگ به چشم می‌خورند.
رضا عباسی هنرمند معروف ایرانی در زمان حكومت صفویان بوده است و در بسیاری از آثار تاریخی به جا مانده از این دوره در شهر اصفهان می‌توان تابلوهای مینیاتور این هنرمند را دید. در تابلوهای مینیاتور رضا عباسی در كاخ عالی قاپو، نقش و نگارهایی از گل و بوته، شاخ و برگ، اشكال زیبا، نقش پرندگان و حیوانات و انواع جام‌ها و ظرف‌ها به چشم می‌خورد.
مینیاتورهای داخل كاخ عالی قاپو از زیباترین تزیینات داخل كاخ به شمار می‌روند و مورد توجه بسیاری از گردشگران و علاقه‌مندان به آثار تاریخی و هنری قرار گرفته‌اند.
دیدنی های اطراف كاخ عالی قاپو
اگر برای بازدید از عمارت عالی قاپو به میدان نقش جهان اصفهان بروید، می‌توانید از سایر بناهای تاریخی در این میدان و خیابان‌های اطراف آن نیز دیدن كنید. بسیاری از جاهای دیدنی اصفهان در میدان نقش جهان و خیابان‌های اطراف آن قرار گرفته‌اند. نام میدان نقش جهان به‌دلیل ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی گسترده، در فهرست آثار جهانی یونسكو به ثبت رسیده است. در چهار سوی میدان نقش جهان، بناهایی تاریخی و با ارزش از دوره صفویان وجود دارند.
مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان نقش جهان قرار دارد. این مسجد بدون صحن و مناره، با كاشی‌كاری‌های چشم‌نواز، از زیباترین آثار تاریخی در میدان نقش جهان به شمار می‌رود. از دیگر بناهای زیبای موجود در این میدان می‌توان به سر در قیصریه در ضلع شمالی میدان نقش جهان اشاره كرد. این سر در به بازار سنتی اصفهان راه دارد و بازدید از مغازه‌های قدیمی آن بسیار لذت‌بخش است. مهم‌ترین اثر تاریخی به جا مانده از صفویان در میدان نقش جهان، مسجد شاه است. این مسجد در جنوب میدان نقش جهان از بارزترین نمونه‌های معماری در عهد صفویان است. مسجد شاه نیز به دستور شاه عباس صفوی و به دست هنرمندان برجسته ایرانی مانند علی اكبر اصفهانی و علیرضا عباسی ساخته شده است.
