مسجد جامع عتیق شیراز

معرفی مسجد جامع عتیق شیراز

پس از ورود اسلام به ایران در تمامی دوره‌های تاریخی در كنار ابنیه‌ تاریخی مربوط به هر دوره، حكمرانان و بزرگان مردم، اقدام به ساخت مساجدی كرده‌اند كه اكنون یكی از عناصر شناخت تاریخ این سرزمین به شمار می‌روند. هركدام از شهرهای این سرزمین كه از حیث قدمت صاحب امتیاز باشند، یك یا چند مسجد تاریخی را نیز در خود جای داده‌اند. مانند شهر شیراز كه مساجد كم‌نظیری از لحاظ تاریخی و ارزش‌های معماری در آن وجود دارد.

مسجد عتیق كه به آن مسجد آدینه نیز گفته می‌شود، از جاهای دیدنی استان فارس در شیراز و قدیمی‌ترین مسجد این شهر است و در شرق حرم شاهچراغ قرار دارد؛ به‌نحوی كه یكی از ورودی‌های آن از داخل حیاط حرم شاهچراغ است.

مسجد جامع عتیق شیراز كجاست؟

مسجد جامع عتیق در شرق حرم شاهچراغ قرار دارد. برای دسترسی به این مكان می‌توانید از خودروی شخصی یا وسایل نقلیه عمومی استفاده كنید. نزدیك‌ترین ایستگاه مترو، ایستگاه زندیه است؛ اما از ایستگاه چند كیلومتر تا مسجد فاصله است و باید از اتوبوس یا تاكسی برای رسیدن به آن استفاده كنید. همچنین اتوبوس‌هایی كه از خیابان لطفعلی خان زند عبور می‌كنند، گزینه‌ای دیگر برای دسترسی به این مقصد است. برای این كار باید بین بلوار زینبیه و چهارراه مشیر پیاده شوید.

تاریخچه مسجد جامع عتیق شیراز

كاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشكده) بنا كرده‌اند و حتی نقشه‌ بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تاثیرگذار بوده است. این عبادتگاه قدیمی مربوط به دوره‌ پیش از اسلام است؛ ولی به‌علت محدودیت در كاوش‌ها مشخص نیست متعلق به كدام‌یك از دوره‌های تاریخی است.

ساخت بنای این مسجد متعلق به دوران حكومت عمرولیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله‌ صفاریان یعنی بین سال‌های ۲۶۵ هجری قمری تا ۲۸۷ هجری قمری است. بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است كه بسیاری از این مرمت‌ها قدمت قابل توجهی دارند.

مرمت‌های انجام شده در این مسجد

• در زمان اتابكان فارس یعنی نیمه‌ قرن ششم هجری قمری و دوره‌ ضعف حكومت سلجوقی در فارس
• در زمان سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ گوركانی (بزرگ‌ترین پادشاه تیموریان) كه در سال ۸۱۷ هجری قمری از سوی پدر، فرمانروای فارس و توابع آن شد
• در چند نوبت در دوران حكومت صفوی
• در سال ۱۳۱۵ به كمك مردم و با همكاری اداره‌ باستان‌شناسی

از دیگر مشاهداتی كه قدمت این مسجد را تایید می‌كند، توصیف این بنا در سفرنامه‌های كهن است. مقدسی، جهانگرد اوایل قرن چهارم هجری قمری، مسجد عتیق را در هفت اقلیم بی‌نظیر می‌داند و ابن‌بطوطه، سیاح معروف قرن هشتم هجری قمری، در سفرنامه‌ خود، مسجد عتیق را یكی از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد جهان معرفی می‌كند.

این مسجد در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ و به شماره‌ ۷۲ در میان آثار ملی ایران ثبت شده است.

دارالمصحف مسجد جامع عتیق شیراز

در نیمه‌ قرن هشتم هجری (۷۵۲ هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو، معروف‌ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم‌عصر حافظ شیرازی كه در اواخر دوره‌ ایلخانان بر فارس و اصفهان حكومت می‌كرد، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف بنا شده است كه نام دیگر آن خدای‌خانه بوده؛ زیرا برای كتابت و نگهداری قرآن مجید از آن استفاده می‌شد.

حافظان قرآن به این مكان می‌آمدند و به تلاوت قرآن می‌پرداختند و كاتبان نیز در حین تلاوت اقدام به كتابت قرآن می‌كردند.

در این عمارت، یك قرآن سی‌پاره (سی جزئی) مربوط به دوره‌ شاه اسماعیل صفوی وجود داشته كه در گوشه‌ تمامی صفحات آن، نام مسجد نوشته شده است. اكنون این قرآن به‌همراه چند قرآن تك جزئی كه آن‌ها هم از قرآن‌های موجود در این عمارت بوده‌اند در موزه‌ پارس شیراز نگهداری می‌شوند.

عمارت دارالمصحف، عمارتی چهارگوش است كه در هر یك از گوشه‌های خود یك ستون مدور دارد. این عمارت در چهارضلع خود، ایوان دارد و اتاقی در وسط آن قرار گرفته كه از ایوان‌های شمالی و جنوبی دارای ورودی است. كتیبه‌ این عمارت، نمونه‌ ارزنده‌ای از هنر خطاطی ایرانی و شامل اشعار عربی در شان قرآن و به خط ثلث است. این كتیبه اثر پیر یحیی جمالی صوفی از خوش‌نویسان صاحب نام سده‌ هشتم هجری است. این عمارت كه از سنگ و گچ ساخته شده است، تنها یك بار و در مرمت مسجد عتیق در سال ۱۳۱۵ مرمت شده است.

مسجد جامع عتیق شیراز و حافظ

امین احمد رازی تذكره‌نویس و ادیب ایرانی قرن یازدهم هجری، صاحب كتاب چهار جلدی هفت اقلیم درباره حافظ شیرازی است. وی در بخشی از كتاب هفت اقلیم، مسجد عتیق را همان مسجدی می‌داند كه حافظ شیرازی خود را ملزم كرده بود هر شب جمعه در آن به تلاوت قرآن بپردازد.

همچنین با توجه به این‌كه حافظ از طریق مشاغل دیوانی (حكومتی) امرار معاش می‌كرد، برخی از محققان ادبی معتقد هستند از طرف شاه اسحاق اینجو، مسئولیت دارالمصحف به حافظ داده شده بود و علت حضور حافظ در مسجد عتیق علاوه بر مسئله فوق‌الذكر، این مسئولیت نیز بوده است.

معماری مسجد جامع عتیق شیراز

در ساختمان این مسجد، هر یك از چهار ضلع بنا دارای ویژگی‌های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه‌مندان به معماری ایرانی قرار می‌گیرد.

ضلع شمالی (رو به قبله)

این ضلع دارای دو ورودی است؛ یكی درب شمال شرقی و دیگری درب شمالی كه معروف به درب دوازده امام است. یك ایوان و یك شبستان نیز در این سمت مسجد قرار دارد. درب شمالی را از این جهت درب دوازده امام نامیده‌اند كه سردرب آن با كاشی، مقرنس‌كاری شده و در جرزهای دو طرف سردرب، چهار كتیبه نصب شده كه اسامی دوازده امام روی آن‌ها نگاشته شده است. در بالای این سردرب، كتیبه‌ دیگری نیز وجود دارد كه مربوط به دوره‌ صفوی و به خط علی جوهری است و تاریخ یكی از مرمت‌های مسجد در دوره‌ صفوی (۱۰۳۱ هجری قمری) در آن قید شده است.

در این ضلع، طاق‌نمای بلندی مشهور به طاق مروارید وجود دارد كه سقف آن با آجر، مقرنس‌كاری شده و دارای دو گلدسته‌ بلند است. در طرف مغرب این طاق‌نما دالانی به‌سمت درب دوازده امام وجود دارد و در پشت دالان هم شبستانی با پهنای كم قرار دارد كه در سال‌های اخیر به‌عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می‌شود.

شبستان بزرگ مسجد كه پنج درب آهنی به‌عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.

ضلع غربی (رو به آفتاب)

درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ در این ضلع قرار دارد. رواق‌هایی زیبا در قالب ده دهانه در این ضلع وجود دارند كه در انتهای آن‌ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته كه در ضلع جنوبی است.

ضلع جنوبی (پشت به قبله)

این ضلع دارای طاق‌نمایی پهن و بلند بوده كه در طول زمان خراب و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی بازسازی شده است. شبستانی كه در این ضلع قرار دارد، شبستانی قدیمی است. این شبستان عرض كمی دارد و در دو طرف آن، طبقه‌ دوم نیز ساخته شده است و سقف آجری و محراب بسیار زیبایی دارد. سقف این محراب با كاشی آبی، مقرنس‌كاری شده و در دو سوی محراب، دو ستون سنگی مارپیچ قرار دارد. در كنار محراب نیز منبری چوبی با سیزده پله قرار دارد كه منبری كهن به شمار می‌رود.

ضلع شرقی (پشت به آفتاب)

طاق‌نمای این ضلع همانند طاق‌نمای ضلع جنوبی، پهن و بلند است؛ با این تفاوت كه درون آن هشت طاق‌نمای كوچك قرار دارد. در سمت چپ، چهار طاق‌نمای كوچك وجود دارد كه در پشت آن‌ها ایوانی قرار گرفته است. در سمت راست نیز چهار طاق‌نمای كوچك قرار دارد كه یكی از آن‌ها درب خروجی مسجد است. راه‌پله‌ پشت بام مسجد نیز در این ضلع قرار گرفته است.در این ضلع، شبستان مخروبه‌ای وجود دارد كه اكنون كاملا بلااستفاده است، دیوارهایش تخریب شده و كف آن پر از شن و ماسه است؛ ولی در گذشته‌ای نه چندان دور محل اقامه‌ نماز بوده است. آخرین استفاده‌ای كه از این شبستان صورت گرفته، به سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ خورشیدی برمی‌گردد كه در آن سال‌ها این شبستان كانون فرهنگی مسجد بوده است.                                    

در این ضلع، ایوانی به‌همراه دو رواق با سه دهانه وجود دارد كه یكی از این دهانه‌ها درب ورودی نیز وجود دارد. در بالای این ایوان، نیز كتیبه‌هایی به چشم می‌خورد كه در برگیرنده‌ آیاتی از قرآن است. البته این ایوان و رواق‌هایش به مرمت فراوانی نیاز دارد.

در سال‌های اخیر، شبستانی جدید در این مسجد ایجاد شده كه در ضلع جنوبی قرار دارد. در تزیین این شبستان از كتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ استفاده شده كه آیات قرآن و احادیث نبوی بر آن نگاشته شده است.

البته ساخت شبستانی نو در مسجدی كه بخش‌های كهن آن نیاز به مرمت دارند و چه بسا در صورت مرمت، نیازی به احداث مكانی جدید نباشد، بسیار قابل تامل است.

بازدید از مسجد جامع عتیق شیراز

امكان بازدید از مسجد عتیق در ساعات اقامه نماز وجود دارد. بازدید از این مسجد رایگان است.