“زمانی كه سایه جنگ‌های جهانی اول و دوم بر اروپا سنگینی می‌كرد و سربازان دچار تنش‌های روحی می‌شدند، این رباعیات خیام نیشابوری بود كه مایه تسكین خاطر آنان می‌شد”، این را مدیر گروه فرهنگ كمیسیون ملی یونسكو در ایران گفت.
دكتر عبدالمهدی مستكین در گفت گو با خبرنگار ایرنا اظهار كرد: رباعیات خیام در دورانی توسط ادوارد فیتزجرالد به غرب رسید كه اروپا درگیر جنگ‌های جهانی شده بود، اما برخی سربازان بریتانیایی و آلمانی ترجمه‌های فیتزجرالد از رباعیات خیام را در جیب خود داشتند و زمانی كه از لحاظ روانی خالی و دچار تنش روحی می‌شدند با خواندن این اشعار تسكین می یافتند.
وی افزود: فیتزجرالد، عناصر فرهنگی خود را بر پایه غنیمت شمردن زمان حال در رباعیات خیام، مبنا قرار داد و تفسیر خود را ارائه كرد كه مورد توجه نیز قرار گرفت و این نگرش مورد پسند مخاطب غربی واقع شد كه به او می گفت كه درست است درگیر جنگ و دور از خانواده‌ای، اما رها باش و نگران چیزی نباش!
ای دل غم این جهان بیهوده مخور
بیهوده نه‌ای غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید
خوش باش غم بوده و نابوده مخور
۲۸ اردیبهشت ماه در تقویم ملی ایران به نام “خیام نیشابوری” نامگذاری شده است، شاعری كه شهرتش در بیان والاترین مضامین انسانی و عرفانی در كوتاه‌ترین قالب شعری به نام رباعی شهرتی جهانی دارد و هر سال در این روز یاد وی به پاس خدمات نبوغ آمیزش در عرصه‌های مختلف علم و ادبیات گرامی داشته می‌شود.
حكیم ابوالفتح غیاث الدین عمربن ابراهیم خیام نیشابوری به سبب اشعار نغز و ابتكارش در ابداع “تقویم جلالی”، به عنوان معتبرترین و دقیقترین گاه‌شمار خورشیدی، شهرتی جهانی دارد.
خیام در جبر و مقابله، پژوهشهای ارزنده‌ای دارد و در طب و نجوم نیز سرآمد دوران خود بوده است اما عمده شهرت خیام به سبب رباعیات او و بیان والاترین مضامین فلسفی در كوتاه‌ترین قالب شعری است.
امروز اشعار خیام نه تنها در ایران، بلكه در بسیاری از كشورهای جهان رواج دارد و در برخی موارد به دلیل كثرت استفاده تبدیل به ضرب‌المثل نیز شده است و امروز شهرت رباعیات خیام عالم‌گیر شده است.
خیام ، با شخصیتی چندوجهی
دكتر مستكین با اشاره به ابهامات فراوان درباره زندگی و خصوصیات خیام و كم بودن اطلاعات تاریخی در این مورد گفت: نخستین آثاری كه در آن به صورت مفصل به خیام پرداخته شده “چهارمقاله” نظامی عروضی در ۵۵۰ هجری قمری است و پس از آن بسیاری از بزرگان مانند عبدالرحمن خازنی در میزان الحكمه، محمدبن محمود شهروز در نزهه الارواح و روضه الافراح و نجم الدین رازی در مرصادالعباد به حكیم عمر خیام نیشابوری اشاره كرده‌اند.
وی با بیان اینكه امروز وجهه شاعری خیام پررنگ تر از دیگر ابعاد شخصیتی وی شده است، افزود: باید توجه داشت خیام در دوره قرون وسطی شخصیتی چندوجهی بوده كه به او لقب امام‌المحققین داده بودند و در علوم هیات، نجوم، فلسفه، ریاضی و حكمت صاحبنظر بوده است و نباید او را فقط به وجهه شعری‌اش فروكاست، اما اینكه چرا بخش شعری خیام پررنگ شده ناشی از آن است كه انسان معاصر دچار بحران‌های شدید روحی شده و افسردگی‌ها با شیب تندی زندگی ما را درنوردیده است.
وی خاطرنشان كرد: البته تاثیر این رباعیات و فلسفه خیامی در روزگار گذشته بر سایر بزرگان عرصه ادبیات مانند حافظ، نظامی و سعدی هم مشهود است، چنانكه حكیم نظامی كه گفته است:
دیباچه ما كه در نورد است
نز بهر هوی و خواب و خورد است
از خواب و خورش به ار بتابی
كین در همه گاو و خر بیابی
كه در این ابیات فلسفه خیامی مشهود است؛ یا در گفتار شیخ اجل سعدی نشانه‌های تفكر خیامی را می بینیم آنجا كه نوشته است:
یك شب تأمل ایام گذشته می‌كردم و بر عمر تلف كرده تأسف می‌خوردم و سنگ سراچه دل به الماس آب دیده می‌سفتم و این بیت ها مناسب حال خود می‌گفتم
هر دم از عمر می رود نفسی
چون نگه می كنم نمانده بسی
ای كه پنجاه رفت و در خوابی
مگر این پنج روزه دریابی
دكتر مستكین گفت: بیش از ۸۰ رباعی از خیام باقی نمانده كه بتوانیم با سبك‌شناسی آنها را منتسب به این متفكر بزرگ بدانیم.
وی گفت: فروغی حدود ۸۷ رباعی را به خیام منسوب می‌كند كه این رقم تا یك‌هزار رباعی هم رسیده است اما چهارچوب تفكر و نگرش خیام به جهان، متناسب با آشفتگی و سرآسیمگی انسان معاصر است كه باعث شده خیام در غرب نام‌آشنا و مشهور شود.
وی تصریح كرد: خیام در اشعارش در شیپور بیدارباش قافله بشری می‌دمد و همواره خطاب به انسان‌ها تاكید می‌كند كه از خواب برخیزند و این لحظات بی بازگشت عمر را پاس بدارید.
هنگام سپیده دم خروس سحری
دانی كه چرا همی كند نوحه‌گری
یعنی كه نمودند در آیینه صبح
كز عمر شبی گذشت و تو بی‌خبری
این سخنان برای انسانی كه می‌خواهد از غفلت رهایی یابد بسیار درخشان است.
مفاهیم خیام متعلق به همه دوران‌ها است
مدیر گروه فرهنگ كمیسیون ملی یونسكو در ایران گفت: ۹۰۰ سال قبل در قرون وسطی كه اوج بی‌خبری و روان نژندی انسان آن دوران بود، شخصیتی مانند خیام بر صدر نشسته و مفاهیمی را مطرح می‌كند كه بی‌زمان و متعلق به همه دوران‌ها است و همیشه این مفاهیم سرشار از حكمت بر لوح دل انسان‌ها استوار است به همین خاطر باید حكیم عمر خیام نیشابوری را غفلت ستیز خواند.
دكتر مستكین خاطرنشان كرد: در تاریخ ادبیات ما تنها به چند نفر مانند ناصر خسرو، فردوسی و نظامی صفت حكیم داده شده است زیرا ایشان در درجه نخست انسان‌شناس هستند و دیگر اینكه آفات رنجوری انسان را شناسایی و برای مداوای آن نسخه‌های درمانی تجویز كرده‌اند و این نسخه‌های درمانی همیشگی است و در گذر زمان غبار غفلت نمی‌پذیرد. با این همه خیام نیشابوری هنوز خود را نسبت به بسیاری از حقایق بی‌اطلاع دیده و به آن اذعان می‌كند.
وی افزود: در حال حاضر با همه پیشرفت‌ها در علوم مختلف و اخیرا هم با فرستادن سفینه “جیمز وب” به فضا، كه نشان داد گستره جهان بسیار فراتر و پیچیده‌تر از تصور بشری است، به همان سخن حكیم عمر خیام نیشابوری می‌رسیم كه در ۹۰۰ سال پیش با تفكر و تعمق در احوالات بشر و ستارگان گفته است:
هرگز دل من ز علم محروم نشد
كم ماند ز اسرار كه معلوم نشد
هفتاد و دو سال فكر كردم شب و روز
معلومم شد كه هیچ معلوم نشد
ثبت خیام و عطار در فهرست شخصیت‌های جهانی
دكتر مستكین گفت: در دهه ۸۰ میلادی حكیم عمر خیام نیشابوری و ۲ سال قبل از آن شیخ فریدالدین عطار نیشابوری در فهرست جهانی مشاهیر ثبت شده‌اند اما آنگونه كه باید اتفاق چندان استواری برای معرفی این شخصیت‌ها نیفتاده است.
وی اظهار كرد: یونسكو شخصیت‌های پیشنهادی توسط هر كشوری را بر اساس معیارهایی بسیار سخت‌گیرانه و اثرگذاری آن شخصیت‌ها بر حوزه منطقه و بین‌الملل در بخش‌های مختلف ادبیات، فلسفه و اخلاق و غیره بررسی می‌كند و در این بخش ایران با ثبت ۴۲ شخصیت، در كنار یونان و ایتالیا جزو كشورهایی است كه بیشترین تعداد شخصیت‌ها را به ثبت جهانی رسانده است.
وی درباره كم‌فروغ بودن برنامه‌های روزهای ملی خیام و عطار گفت: وقتی یونسكو شخصیتی را ثبت می‌كند اتفاقی مهم و موج خیز برای آن كشور است و نشان می‌دهد آن شخصیت دارای جایگاه بسیار مهمی است و كشور میزبان باید با برگزاری برنامه‌های مدون مانند نشست، سمپوزیوم، اپرا، سمینار و انتشار كتاب و سایر موارد به معرفی این شخصیت‌ها بپردازد اما اشكال از آنجا به وجود می‌آید كه به خاطر نابسامانی‌هایی كه معمولا در زادگاه منسوب به این بزرگان وجود دارد، یك نهاد متولی برای برگزاری این كنگره‌ها نداریم.
وی خاطرنشان كرد: به خاطر نبودن دبیرخانه دائمی در موسم بهار و اردیبهشت‌ماه كه با تراكم برنامه‌های بزرگداشت شخصیت‌ها مانند سعدی، شیخ‌بهایی، عطار، فردوسی و خیام روبه رو هستیم در لابه‌لای بروكراسی‌های ملال‌آور بعضا شاهد برگزاری همایش‌های چندساعته‌ای هستیم كه هیچ بازخوردی هم ندارند.
دكتر مستكین گفت: شاهد هستیم برای شخصیتی مانند عطار در فرانسه برنامه بزرگداشت برگزار می‌شود و اپرای پرندگان نوشته و اجرا می‌شود لذا باید توجه كنیم موضوع بسیار مهم‌تر از این است و باید از كارهای كلیشه‌ای پرهیز كرده و در هر شهر منتسب به این بزرگان دبیرخانه دائمی ایجاد شده و از سال قبل برای روزهای بزرگداشت آنان برنامه‌ریزی شود.
وی تاكید كرد: برای ایجاد این دبیرخانه‌ها باید جمعی از خردمندان دانشگاهی و دست اندركاران دولتی گرد هم آمده و در هفته منتهی به روز بزرگداشت، كل شهر تبدیل به جلوه‌ای از آن شخصیت شود و در این مسیر تلفیقی از دانشگاهیان و بخش دولتی و خصوصی با همدلی و هم‌گرایی مورد نیاز است.
مجموعه تلویزیونی خیام و عطار، شاید وقتی دیگر
دكتر مستكین با بیان اینكه چند سال است به دوستان در نیشابور طرحی برای ساخت چند مجموعه تلویزیونی در خصوص خیام و عطار ارائه شده است، افزود: متاسفانه مسوولان از مساعدت در این مورد شانه خالی كرده و كار را به دیگری حواله می دهند و بنابراین هیچ اتفاق مثبتی رقم نمی‌خورد و حال آنكه انتظار می رود مسوولان شهر زادگاه خیام و عطار در این زمینه قوی تر عمل كنند.
وی با اشاره به تشكیل دبیرخانه دائمی بزرگداشت شمس تبریزی در خوی و برگزاری هرساله جشنواره بین‌المللی در این شهر اظهار كرد: زمانی كسی نمی دانست خوی كجاست اما اكنون ۶ سال پس از ثبت جهانی شمس تبریزی به جای اینكه دوست‌داران و علاقه مندان راهی قونیه شوند، عازم خوی می‌شوند و این بازگشت معكوس اتفاق افتاده است.
مدیر گروه فرهنگ كمیسیون ملی یونسكو در ایران گفت: پس از ۲۰ سال برای نخستین بار سمفونی عطار اثر استاد فرهاد فخرالدینی با حضور ۱۰۰ نوازنده آماده شد، اما متاسفانه مسوولان استانی و شهرستانی ما هیچ اقبالی برای اجرای آن نشان ندادند، و بدیهی است وقتی ما شخصیت‌های خود را تكریم و احترام نكنیم كشورهای همسایه آنان را به نام خود ثبت و عرضه كرده و برای خودشان رونق گردشگری ادبی و فرهنگی ایجاد می‌كنند.
این صاحبنظر فرهنگی تاكید كرد: مسوولیت نهادهای فرهنگی نیز این است كه این موسم‌های فرهنگی را زنده نگه داشته و برنامه‌هایی برای معرفی شخصیت‌های فرهنگی برگزار كنند زیرا اگر این بزرگان نبودند ما الان فارسی صحبت نمی‌كردیم.
وی با اشاره به اینكه فرهنگ دینی و ملی ما به هم آمیخته است، گفت: بزرگان عرصه ادبیات ما بسیاری از معانی و حكمت‌ها را از دل قرآن و متون دینی استخراج كرده‌اند و سخن افرادی كه می‌گویند به دلایلی نمی شود به سراغ برخی از این بزرگان رفت، صحیح نیست و گمانم این فقط برای از زیر كار در رفتن است.
مستكین خاطرنشان كرد: مضمون اشعار خیام از كودكی در گوش ما زمزمه می‌شد و امروز جایگاه خیام در قلب همه ایرانی‌ها است تا آنجا كه در جنوب كشور شاهد رواج سنت خیام‌خوانی هستیم اما متاسفانه برای نسل جدید در این بخش كم‌كاری شده و همین باعث شده است سطح استانداردها فروكاسته شود و این اشكال ما است اگر نسل جدید بیشتر از نی حسن كسایی، تار جلیل شهناز، سنتور مشكاتیان و صدای شجریان با “تتلو” آشنا است.
بیان پرسش‌هایی هوشمندانه در دانسته‌هایی كه مورد یقین آن دوران بود، تشكیك می‌كرد و با این شیوه در عالم وجود به جستجو و تفكر می‌پرداخت.
این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت
كس نیست كه این گوهر تحقیق نسفت
هر كس سخنی از سر سودا گفتند
زان روی كه هست كس نمی داند گفت
دكتر ظهیر مظلومی‌نژاد به خبرنگار ایرنا اظهار كرد: یكی از وجوه خیام، احاطه كاملش بر جبر و هندسه در ریاضی بود و در خراسان آن زمان در حوزه علم ریاضی كتاب‌های یونانیان به عربی ترجمه شده بود و از آن میان كتاب اصول هندسه اقلیدس بویژه اصل توازی آن، مورد توجه خیام قرار گرفت.
وی افزود: حكیم خراسان ابتدا سعی بر اثبات اصل توازی اقلیدس داشت كه باعث به وجود آمدن هندسه های نااقلیدسی شد و به اذعان ریاضی‌دانان اروپایی، حل معادله درجه سه با حذف توان دو توسط خیام در ۹۵۰ سال قبل شاهكار دنیای قدیم است و هنوز هم برای حل معادله درجه سه فرمول مشخصی وجود ندارد و از همان روش خیام استفاده می‌كنیم و حال آنكه حكیم نیشابور با ادامه همین روش موفق به حل معادله درجه چهار نیز شد.
دكتر مظلومی نژاد افزود: بسط دو جمله‌ای خیام یكی دیگر از شاهكارهای او است كه بسیاری در انتساب آن به خیام شك دارند و پروفسور “فضل الله رضا” در كتاب نگاهی به آثار و احوال خیام نیشابوری، ثابت می‌كند كه متعلق به خیام است:
این بسط دوجمله ای كه درس من و تست
گویند كه كرده است اسحاق درست
افسوس كسی هیچ به تاریخ نجست
كاین بسط بود از آن خیام نخست
وی اظهار كرد: خیام تا ۱۲ سطر ضریب‌های بسط دوجمله‌ای را به دست آورده بود و برخلاف آنچه بیشتر مردم تصور می‌كنند مقصود از مثلث خیام یك مثلث هندسی نیست بلكه در حقیقت چینش مثلث شكل از اعدادی است كه این اعداد همان ضریب‌های بسط دوجمله‌ای هستند.
شاید در دنیا خط راست وجود ندارد!
دكتر مظلومی نژاد گفت: امروز یك تئوری در دنیای نجوم وجود دارد كه خود فضا را هم كروی می‌داند بنابراین شاید در دنیا خط راست وجود نداشته باشد و به احتمال زیاد دلیل اشكال خیام به این اصل اقلیدس به خاطر احاطه او بر علم نجوم بود، زیرا خیام راه‌های آسمان را بهتر از زمین می‌شناخت و بر آن مسلط بود.
این چرخ ِ فلك كه ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغ دان و عالم فانوس
ما چون صوریم كاندر او گردانیم
این استاد دانشگاه خاطرنشان كرد: خیام در مقاله “شرح ما اشكل من مصادرات كتاب اقلیدس” به اصل پنجم اقلیدس یا همان اصل توازی پرداخت و آن را نپذیرفت و ما امروز به طور دقیق نمی‌دانیم چه در ذهن او می‌گذشت كه این اصل را قبول نكرد و فقط می‌توانیم در این خصوص حدس بزنیم.
وی گفت: در این اصل اقلیدس آمده در صورتی كه یك خط به طور هم‌زمان بر ۲ خط دیگر عمود باشد آن ۲ خط موازی هستند و ۲ خط موازی در امتداد هم هیچ‌گاه یكدیگر را قطع نمی‌كنند اما خط استوا بر خطوط نصف النهار عمود هستند پس نصف النهارها با هم موازی‌اند اما نصف النهارها وقتی امتداد می‌یابند یكدیگر را در قطب كره زمین قطع می‌كنند و این درست نیست.
مقبره حكیم عمر خیام در شهرستان نیشابور در ۱۲۷ كیلومتری غرب مشهد قرار دارد.