میش مرغ پرنده ای نادر و در حال انقراض است كه از آن در ایران تنها ۳۰ بال باقی مانده و این تعداد نیز روز به روز در حال كاهش است و سازمان حفاظت محیط زیست هنوز نتوانسته برای تكثیر این پرنده اقدامی اساسی و جدی انجام دهد.پرنده میش مرغ، كه در زبان محلی «چیرگ» نیز نامیده می‌شود، یكی از بزرگترین پرندگان ایران و از گونه‌های منحصر به فرد و بسیار مهم جانوری در جهان به شمار می‌آید كه در ایران تنها حدود ۳۰ بال از آن باقی‌مانده كه در شهرستان بوكان در جنوب آذربایجان غربی در حال زیست بوده و روز به روز از تعداد آنها كاسته می‌شود.
این پرنده نادر(Otis tarda) نام دارد كه جزو بزرگترین پرندگان گیاهخوار بوده و با جثه بزرگ و بال‌های كشیده و پرتوان، لقب سنگین‌ترین پرنده قادر به پرواز جهان را نیز دارد.
میش مرغ طی سال‌های گذشته به دلیل محدودشدن زیستگاه‌های طبیعی، شكار بی‌رویه و اختلال در مناطق زیست و تخم‌گذاری، در معرض خطر انقراض بوده و به همین دلیل هم‌اكنون در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه آسیب‌پذیر (VU) قرار دارد.
تخریب زیستگاه و تبدیل زمین‌های دیم به آبی (مكانیزه شدن كشاورزی) باعث كاهش نسل این گونه كمیاب در دهه‌های اخیر شده به طوری كه جمعیت آن در كشور تنها محدود به بخش‌هایی از شهرستان بوكان محدود شده است و ای در حالی است كه این پرنده در نقاط دیگری همچون مهاباد، «دیواندره» و «زرینه اوباتو» استان كردستان و دشت اسدآباد همدان نیز زیست می كردند.
هرچند در سال های اخیر حفاظت از این پرنده كمیاب مورد توجه مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته و با اقدام های در دست انجام در آذربایجان غربی، امید دوستداران محیط زیست برای احیای آن را افزایش داده است ولی نتایج این اقدامات نشان داده نقش چندانی در افزایش تعداد این پرنده نداشته است.
میش مرغ از جمله پرندگان خشكی زی بوده كه زیستگاه اصلی آن دشت‌های باز و اغلب بدون درخت، استپ‌ها و مراتع است و یكی از پرندگان نادر ایران محسوب می‌شود كه در سال ۱۳۴۶ جزو پرندگان حمایت شده اعلام شد.
اغلب كارشناسان شكار بی رویه، تخریب زیستگاه، تبدیل زمین‌های دیمی به آبی (مكانیزه شدن كشاورزی) را از دلایل كاهش جمعیت این پرنده در دهه‌های اخیر عنوان می‌كنند.
جمعیت میش مرغ یك دهه قبل حدود ۱۵۰ یال بود ولی هم اكنون به حدود ۳۰ بال رسیده است كه همین مساله، نگرانی‌های عمده‌ای را از جانب دوستداران محیط زیست به همراه داشته است.
به دلیل رشد جمعیت روستاها و همچنین تخریب مزارع لوبیا و نخود و حبوبات و كاشت گندم دیگر میش مرغ در زیستگاه‌های خود احساس امنیت نكرده و بدنبال پیدا كردن زیستگاهی امن محل زندگی خود را تغییر داده است.
كارشناسان معتقدند اغلب زیستگاه‌های اینگونه شامل تپه ماهورهای كم ارتفاع و دشت‌های باز، به مزارع كشاورزی بویژه اراضی دیم كم بازده تبدیل شده است به همین دلیل اینگونه را ناچار كرده كه مزارع گندم، نخود و جو را به عنوان زیستگاه خود انتخاب كند.
ویژگی‌های ظاهری میش‌مرغ
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت اداره كل محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: میش‌مرغ در دشت‌های وسیع بی‌درخت، زمین‌های استپی و كشتزارهای پهناور و علفزارها زندگی می‌كند، این پرنده در مناطق جنوبی و مركزی اروپا و در بسیاری از مناطق معتدل آسیا زادآوری می‌كند.
امید یوسفی افزود: میش‌مرغ كه در جهان به اسم‌های مختلفی شناخته می‌شود برای نخستین بار در سال ۱۷۵۸ میلادی توسط «كارل‌لینه» به نام علمی (Avis tarda) نامگذاری شد و بر اساس بررسی‌های انجام شده بیش از ۶۰ درصد جمعیت این گونه در پرتغال و اسپانیا زیست می‌كند.
زیستگاه‌های میش‌مرغ در ایران
رییس اداره نظارت بر حیات وحش اداره كل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: این گونه در گذشته زیستگاه‌هایی در استان‌های همدان، كرمانشاه، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی و كردستان و بخش‌هایی از خراسان شمالی و رضوی داشت اما اكنون تنها در بخش‌هایی از آذربایجان‌غربی مشاهده شده است.
یوسفی افزود: در گذشته میش‌مُرغ‌ها پرندگانی مهاجر بودند اما پس از اینكه تعداد آنها به‌شدت كاهش یافت و هنگام مهاجرت خطراتی آنها را تهدید كرد، دیگر مهاجرت نكرده و مناطق امن و بی‌خطر را برای زندگی انتخاب می‌كنند.
وی اضافه كرد: دشت «سوتاو» حمامیان بوكان كه از سوی اداره كل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی به عنوان پناهگاه میش‌مُرغ و زیستگاه حیات وحش اعلام شده است مهمترین زیستگاه این پرنده نادر در ایران به شمار می‌رود.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: كمیته ثبت پرندگان ایران تعداد این گونه را حدود ۳۲ قطعه در دشت “سوتاو” حمامیان بوكان عنوان كرده در حالیكه برخی روستاییان و كشاورزان در سال‌های اخیر تعدادی از این گونه را در مهاباد و نیز در دشت «اوباتو» دیواندره استان كردستان مشاهده كردند اما به دلیل عدم در اختیار نداشتن عكس و سایر مستندات برای ارائه به این كمیته، بر این تعداد افزوده نشده است.
میش مرغ در خطر انقراض قرار دارد
سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست گفت: میش مرغ پرنده نادری است كه در آذربایجان غربی زیست می‌كند و در آخرین سرشماری، آمار آن به ۳۰ پرنده رسیده و در معرض خطر انقراض است.
رضا فرجی اظهار كرد: میش مرغ به عنوان یكی از گونه های در معرض خطر انقراض در كشور محسوب می شود كه در حال حاضر تنها نقطه پراكنش آن در نزدیكی شهرستان بوكان و در محل پناهگاه حیات وحش دشت سوتا و حمامیان است.
وی افزود: بر اساس بررسی های میدانی از جمعیت این گونه مهم در سال جاری حدود ۳۰ قطعه مشاهده شده است كه زنگ خطر تهدید جمعیت را به صدا درآورده است.
وی با بیان این كه دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به وظایف ذاتی خود با تمام توان درصدد است كه جمعیت این گونه را حفاظت كند، افزود: در حال حاضر در اقدام فوری نسبت به شناسایی تهدیدات و تلاش در جهت جلوگیری از بیشتر شدن این معضلات، اقداماتی انجام داده است و اعتبارات لازم را برای خرید محصولات كشاورزی به منظور جلوگیری بیشتر از تخریب لانه ها و مرگ و میر احتمالی جوجه ها به اداره كل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی ابلاغ شده است.
فرجی گفت: برای شناسایی اولویت های محل های جوجه آوری و حفاظت از آن ها، قراردادی با یك شركت دانش بنیان در دست تدوین است كه طی آن با استفاده از دوربین های حرارتی نصب شده بر پهپاد محل های لانه گزینی شناسایی می شود.
سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست اعزام گروه های كاری در غالب ماموریت های محوله به محل زیست میش مرغ، تعیین اعتبار لازم برای احداث قرنطینه و افزایش حفاظت زیستی از میش مرغ از جمله اقدامات دیگر این دفتر برای حفاظت از این پرنده باارزش دانست.
دستكاری محیط زندگی میش مرغ موجب تغییرات اساسی در زندگی آن شده است
كارشناس اداره حفاظت محیط زیست بوكان می‌گوید: برای حفظ این گونه جانوری و افزایش جمعیت میش مرغ باید كشاورزی در منطقه تعدیل و در زیستگاه‌های مطرح این گونه جلو مكانیزاسیون كشاورزی گرفته شود.
رحیم عبدالكریمی به اهمیت تكثیر مصنوعی این پرنده اشاره كرد و افزود: تكثیر مصنوعی این گونه جانوری از مهمترین راه های از بسته بودن خارج كردن گله میش مرغ است كه در دیگر كشورهای اروپایی از جمله انگلیس و آلمان با این روش با موفقیت انجام شده است.
وی بیان كرد: تكثیر میش مرغ نیز زمانی موفقیت‌آمیز خواهد بود كه زیستگاه این گونه جانوری را بهینه‌سازی كنیم.
این كارشناس محیط زیست گفت: به علت تعارض ژنتیكی كه در میان جمعیت میش مرغ این منطقه به وجود آمده، باید جمعیت آنها را از چالش ژنتیكی نجات دهیم كه این كار از طریق وارد كردن تعداد دیگر از این گونه پرنده به جمعیت گله میش مرغ امكان‌پذیر است.
وی ادامه داد: به علت از بین رفتن زیستگاه طبیعی یا كشتزارها و تبدیل آن به زمین‌های كشاورزی و تعارض آن، آمار میش مرغ در چند دهه اخیر كاهش پیدا كرده است.
عبدالكریمی اضافه كرد: چالش ژنتیكی موجب به وجود آمدن كاهش مقاومت طبیعی پرندگان و در نتیجه تلفات به شیوه‌های متفاوت می‌شود.
این كارشناس محیط زیست ادامه داد: شكار و تعرض به زیستگاه میش مرغ دور از چشم محیط بانان می‌تواند از دیگر عامل كاهش جمعیت میش مرغ باشد.
وی گفت: برای جوجه‌آوری و حفاظت از میش مرغ‌ها باید امنیت زیستگاه را تامین كرده و بستر زندگی آنها را به روز كنیم.
گرفتار شدن میش مرغ ایرانی در «چاله ژنتیكی»
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی با بحرانی خواندن وضعیت میش‌مرغ، گفت: این پرنده نادر و در حال انقراض در ایران دچار مشكلی با عنوان «چاله ژنتیكی» است.
یوسفی افزود: چاله ژنتیكی (همخونی) عارضه‌ای است كه با توجه به كوچك شدن گله و ازدیاد آمیزش‌های فامیلی به وجود می‌آید؛ بدین معنی كه در اثر این عارضه صفات منفی در گله بیشتر بروز كرده و قدرت زنده‌مانی پرنده كاهش پیدا می‌كند.
وی با بیان اینكه چندین سال است تعداد میش‌مرغ‌ها افزایش پیدا نكرده است، اظهار داشت: یكی از علت‌های اصلی افزایش نیافتن جمعیت این گونه در كنار عواملی چون تخریب زیستگاه، روند رو به رشد فعالیت‌های كشاورزی و نبود مدیریت جامع مناطق زیستگاهی، بسته بودن جمعیت و به تبع آن چاله ژنتیكی است.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: سازمان محیط زیست در برنامه دارد كه نقشه ژنتیك میش‌مرغ كشورهایی مانند تركیه و اسپانیا تهیه و با نقشه ژنتیك میش‌مرغ ایرانی مقایسه شود به طوری كه هر نقشه‌ای كه با گونه ایرانی مطابقت داشته باشد، تخم این گونه را وارد و بعد از تبدیل شدن به جوجه در طبیعت رهاسازی شود.
وی در خصوص برنامه عملیاتی برای حفاظت از میش‌مرغ، افزود: این برنامه در سال‌های گذشته توسط اساتید دانشگاه اراك تدوین و توسط سازمان محیط زیست نیز تصویب و جهت اجرا ابلاغ شد كه خرید یا اجاره زمین محل زندگی این پرنده، تكثیر مصنوعی و افزایش سطح آگاهی كشاورزان بخشی از این برنامه است كه هنوز در مرحله اولیه آن قرار دارد.
برنامه مراقبت از آشیانه میش‌مرغ‌ها
رییس اداره حفاظت محیط زیست بوكان گفت: در فصل برداشت محصول، كارشناسان این اداره ضمن پایش منطقه، توصیه‌های لازم را به كمباین‌داران در مورد حفاظت و مراقبت از آشیانه‌های احتمالی میش مرغ در این مزارع ارایه می‌كنند.
آوات بازیار افزود: این توصیه‌ها با هدف آشنایی كشاورزان در خصوص لانه‌گزینی میش‌مرغ در بین مزارع صورت گرفته تا حین درو و برداشت محصول، احتیاط و مراقبت‌های لازم را در احتمال صدمه زدن به میش‌مرغ‌ها انجام دهند.
وی اظهار داشت: در صورت آشنا نبودن و شناخت ناكافی كشاورزان از این پرنده، هنگام درو محصول، به‌طور ناخواسته به جوجه‌های میش‌مرغ صدمه وارد شود.
بازیار اضافه كرد: میش‌مرغ در دشت زندگی می‌كند كه بیشتر این مناطق به زیر كشت گندم، یونجه و جو رفته است كه زمان برداشت محصول با زمان جوجه‌آوری آنها همزمان می‌شود كه این مساله جمعیت آنها را تهدید می‌كند.
جمعیت میش مرغ در حالت ایستا قرار دارد
بازیار گفت: جمعیت این پرنده در حال انقراض با توجه به اقدامات كه در سال های اخیر برای حفاظت از زیستگاه های وی انجام شده است در حدود ۳۰ بال در حالت ایستا قرار گرفته است ولی تنها نگرانی كارشناسان از زیست این پرنده گرفتار شدن در چاله زنتیكی است كه می تواند تعداد جمعیت آن را بتدریج كاهش دهد.
وی با بیان اینكه در راستای حفاظت و صیانت از گونه در خطر انقراض «میش‌مرغ»، ۲۲ هكتار از زمین‌هایی كشاورزی واقع شده در زیستگاه این پرنده در روستای «حمامیان» بوكان در سال ۱۳۹۹ خریداری شد كه این امر فضای امنی را برای آن بوجود آورده است.
وی با بیان اینكه شرایط زیستی این پرنده به دلیل مكانیزه شده عملیات كشاورزی و نیز تبدیل اراضی دیم به آبیاری تحت فشار موجب محدود شدن محل زیست آن و نیز افزایش مخاطرات زیستی برای این پرنده شده است.
رییس اداره حفاظت محیط زیست بوكان با بیان اینكه مركز تحقیقات پرنده میش مرغ در این شهرستان توسط سازمان حفاظت محیط زیست دایر و فعال شده است و همه ساله اعتباراتی نیز به آن اختصاص پیدا می‌كند، افزود: با وجود آنكه اقدامات خوبی برای حفاظت از این پرنده در حال انجام است ولی برنامه ای برای تكثیر این پرنده هنوز توسط سازمان برنامه ریزی و اجرا نشده است.
استفاده از پهپاد برای شناسایی آشیانه های میش مرغ
بازیار اضافه كرد: برای شناسایی محل آشیانه های این پرنده با همكاری یك شركت دانش بنیان اقدام به استفاده از پهپاد شده است تا در كمترین زمان ممكن و بدون حضور عامل انسانی مكان لانه آنها مشخص شود.
وی افزود: پس از مشخص شدن مكان لانه های این پرنده اقدام به عملیات حفاظتی از جمله خرید محصول كشاورزان در اراضی لانه گذاری می شود كه این امر نقش مهمی در جلوگیری از تلف شدن جوجه های این پرنده دارد.
وی ادامه داد: امسال ۱۰ میلیارد ریال اعتبار برای حفاظت از این پرنده به مركز تحقیقات این شهرستان اختصاص یافته است كه پیش بینی شده است ضمن اعمال اقدامات حفاظتی عملیات میله گذاری در محدود زیست آن نیز انجام گیرد.
بازیار تاكید كرد: دشت «سوتاو» حمامیان بوكان كه هم اكنون به تنها محل زیست این پرنده نادر در كشور تبیدل شده است در سال ۱۳۸۹ با مساحت حدود چهار هزار هكتار از سوی سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان پناهگاه حیات وحش ارتقا یافته است.
به عقیده بسیاری از كارشناسان ارزش میش‌مرغ ایرانی اگر هم ردیف یوز ایرانی نباشد كمتر از آن هم نیست و لازم است برای حفظ و بقای این گونه در حال انقراض ضمن فرهنگ‌سازی در بین مردم، مسوولان نیز از هر گونه تلاش و انجام اقداماتی كه از نابودی بیشتر این گونه جلوگیری كند، دریغ نورزند.
اقدام های سال های اخیر سازمان حفاظت محیط زیست در توجه به حفاظت از این گونه نادر و در حال انقراض و تامین امنیت زیستگاه‌های میش مرغ و احداث یك مركز تحقیقاتی در شهرستان بوكان هرچند بارقه های امید را در دل دوستداران پرندگان به احیای نسل میش مرغ ایجاد كرده است ولی به هیچ عنوان كافی نیست.
سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به كاهش آمار تعداد این پرندگان باید در زمینه تكثیر آن نیز قدم های اساسی برداشته و قبل از آنكه این پرنده نادر به سرنوشت یوز ایرانی دچار شود اقدام به تكثیر آن به روش های مختلف علمی و بهره گرفتن از تجارب جهانی در این زمینه كند.
با احیای زیستگاه‌های میش‌مرغ در آذربایجان‌غربی و سایر استان‌های همجوار كه روزگاری زیستگاه این گونه بودند و از سویی اقدامات عاجل از سوی سازمان حفاظت محیط زیست می‌توان امید داشت در آینده نه چندان دور از این زیستگاه‌ها به عنوان یك جاذبه گردشگری، پتانسیل بسیار خوبی برای جذب توریسم و كسب درآمد پایدار استفاده كرد.