نیریز یكی از شهرهای استان فارس در ایران است. این شهر، مركز شهرستان نیریز است. جمعیت این شهر بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۴۵٬۱۸۰ نفر بوده‌است . نیریز در جنوب دریاچه بختگان و ارسنجان و در مغرب سیرجان در استان كرمان و در مشرق استهبان و جنوب غربی شهرستان خاتم در استان یزد و در شمال داراب،حاجی آباد استان هرمزگان واقع است.
پیشینه تاریخی نی ریز
تعیین تاریخ دقیق پیدایش این سرزمین و ارائه تصویر درست و روشن از آن در دوره‌های مختلف تاریخی، مشكل و در مواردی غیر ممكن است.. برخی آن را به دورهٔ اساطیری كیانیان و دورهٔ مادها نسبت می‌دهند كه منبع و ماخذی قابل اعتماد در این زمینه وجود ندارد. بر اساس دانسته‌ها و اطلاعات موجود می‌توان به احتمال گفت كه پیشینه تاریخی نی ریز به دورهٔ هخامنشیان بر می‌گرددو به دنبال كاوشهای باستانشناسی كه در اوایل سدهٔ بیستم در تخت جمشید انحام گرفت، الواحی گلی مربوط به دورهٔ هخامنشیان به دست آمد كه در آنها (حدود ۱۵ لوحه) به نامهایی چون نَرِزُّش، نَرِزیش و… بر می‌خوریم كه به عقیدهٔ باستان شناسان به نی ریز بر می‌گردد.[۳][۴] منطقه‌ای را كه در حال حاضر به نیریز معروف است در دوران داریوش كبیر از شهرهای آباد و پر جمعیت فارس بوده و استناد لوحه سنگی كه بر اثر كاوشهای علمی از تخت جمشید بدست آمده، كتیبه مزبور هم كه به خط میخی نقر شده در زمان هخامنشیان (داریـوش بـزرگ) نای ذی (كارگاه اسلحه سازی) نامیده می‌شد، چه در آن دوره بیش از ۷۰۰ كارگاه نیزه و شمشیر و زره سازی در آن وجود داشته و در واقع اسلحه خانه داریوش كبیر بوده‌است…. یكی از گمان‌هایی كه در مورد اسم نی ریز می‌برند نام نیزه ریز می‌باشد كه به خاطر نیزه سازی در دوره هخامنشی می‌باشد. شهر نیریز از زمان هخامنشیان تابحال سه بار دستخوش تهاجم سیل و عوامل طبیعی قرار گرفته و برای مرتبه چهارم در محل فعلی بنا شده‌است. نیریز در زمان سلطنت پیشدادیان مركز فولاد سازی بوده‌است. ساختن وسایل فولاد سازی و ادوات جنگی برای سپاهیان خشایارشاه در این شهر ساخته می‌شد. كه زره و كلاه خود و تیشه بخاری فولادی در بعضی خانه‌ها مشاهده شده‌است. اخیراً ضمن حفاریهایی كه در تخت جمشید بعمل آمده مهر گلی دیده شده به نام پیروس استاد كارگاه محل ساختن این ادوات و وسایل فولادی در محلی كه فعلاً به نام شادخانه موسوم است كه علامت كارخانه‌ها در بعضی از خانه‌های این محله مشاهده گردیده‌است.
وجه تسمیه
بعضی گفته‌اند به علت وجود معادن آهن و صنعت اسلحه سازی در قبل از میلاد واژه نی ریز به معنای نیزه ریزنده‌است. روایت دیگر به معنی نی ریزنده به علت وجود نی زارها در اطراف دریاچهٔ بختگان می‌باشد.
عقیده‌ی دیگری درباره‌ی نام “نی ریز” وجود دارد كه آن را مركب از “نی” به معنای “شهر” و “ریز” به معنای “رود” ویا به طور كلی “آب” می‌شمارد. واژه‌ی “نی” و صورت تغییریافته‌ی آن “نِه” – به معنای شهر – را می‌توان در نام شهرهای نیشابور، نهبندان، نهاوند یافت. واژه‌ی “ریز” و صورت تغییریافته‌ی آن “لیس” -به معنی آب – را هم در نام شهرهای تبریز، مهریز، تفلیس، بدلیس می‌توان سراغ كرد. با این تحلیل ریشه‌شناختی، نام نیریز به معنای شهرِ رود، یا شهر دریاچه خواهد بود كه با توجه به نزدیكی نیریز به دریاچه‌ی نیریز، دور از ذهن نمی‌باشد.
آب و هوای نیریز
نیریز در میانه جنوب و مشرق شیراز هوایی معتدل دارد اما نسبت به شهرهای همجوار سیرجان و استهبان هوای نسبتاً گرم تری دارد.درازی آن از خیرآباد تا حاجی آباد ۲۲ فرسخ، پهنای آن از سرگذار تا قریه بشنه ۱۸ فرسخ، محدود است. از جانب مشرق و شمال به بلوك سیرجان و كرمان و بلوك شهربابك كرمان و بوانات، از طرف مغرب به بلوك استهبانات و بلوك آباده طشك، و از سمت جنوب به بلوك داراب و نواحی سبعه. و هر گونه شكاری در فارس باشد جز مرغ دراج و مرغ كبك انجیر در این بلوك یافت می‌شود. بعلاوه گورخر و آهو در صحرای نیریز فراوان است.
تفرجگاههای نی ریز
دریاچه بختگان، دریاچه طشك و سواحل اطراف آن
دریاچه بختگان بزرگترین دریاچه فارس در شمال استهبان و غرب نیریز، كه با عنوانِ «دریاچه نیریز»، «دریاچه پیچگان»، و «دریاچه بجكان» نیز از آن یاد شده است.
امروزه به علت خشكسالیهای متوالی خشك شده است.
كوهستان و درهٔ پلنگان
در شرق شهرستان نی ریز واقع شده و دارای رودخانهٔ فصلی می‌باشد.
باغ بیشه
در قسمت جنوب دره، باغ بیشه و چشمه‌ای با آب زلال و گوارا و جود دارد. درختان انجیر و بادام كوهی سراسر كوههای این منطقه را پوشانده و در بهار پوشش گیاهی از گلهای شقایق به چشم می‌خورد.
چشمهٔ برنجزار
چشمهٔ برنجزار از درهٔ پلنگان سرازیر می‌شودودر اخر به استخر ژاندارمری می ریزد كه حال به وسیله شرداری مسیر را درون لوله های پلی اتیلن طی میكند و دیگر اثری از طبیعت چشم نوازش نیست.
بید بخون
بید بخون در جنوب نیریز و حدود ۵ كیلومتری نی ریز واقع شده‌است. شهرت این مكان به دلیل وجود سه درخت چنار قدیمی و چشمهٔ یاقوتی می‌باشد. در اطراف این مكان نیز درختان انجیر، ارژن، بادام و بادام كوهی به چشم می‌خورد. علت این نام گذاری وزش بادها به سمت درختان بوده كه در اصطلاح به آن بید بخوان گفته می‌شود كه به زبان محلی بید بخون معروف است
آسیاب شادابخش
از قدیمیترین آسیاب‌های شهرستان نی ریز می‌باشد كه امروزه آسیاب از بین رفته‌است و قنات شادابخش به علت خشكسالی در حال خشك شدن است.
آسیاب خبار
از آسیاب خبار كه در كنار قنات خبار واقع شده آثاری بر جای مانده‌است. تا حدود سال ۱۳۵۰ از آن برای آسیاب كردن گندم استفاده می‌شده است.
آسیاب آبادزردشت
از این آسیاب اثری باقی نمانده‌است. هم اكنون سر چشمه قنات آن تفرجگاه می‌باشد.
آبشار فصلی تارم
این آبشار در كوه قبله واقع است و در سالهای پر باران به مدت چند ماه جریان دارد. این آبشار از مرتفع‌ترین آبشارهای استان می‌باشد. در بالای آبشار باغهای انگور وجود دارد.
باغهای انار و بادام
در اطراف شهرستان واقع شده‌است كه عموماً به وسیلهٔ آب قناتهای ذكر شده آبیاری می‌شود.
جنگلهای انجیر و بادام كوهی
در فصل بهار شكوفه‌های بادام كوهی زیبایی و طراوت خاصی به این منطقه می‌بخشد.
باغ لای رز
آثار تاریخی نی ریز
مسجد جامع كبیر
این مسجد یكی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است كه در سده‌های نخستین اسلامی بنا شده‌است. برخی این مسجد را آتشكده دانسته و گفته‌اند كه در دوره ساسانیان، آتش مقدس را از آتشكده كاریان به آنجا می‌آوردند. در اینكه در نیریز آتشكده بوده تردیدی نیست، اما اینكه این مسجد در مكان آتشكده بنا گردیده جای تردید است. این مسجد زیبا برای اولین بار بوسیله «آندره گدار» مدیر كل سابق باستانشناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و كتیبه‌های محراب آن خوانده شده در كتاب آثار ایران از نشریات اداره كل عتیقات ترجمه آقای سید محمد مصطفوی در صفحه ۱۰۰ مطالب كوتاهی راجع به مسجد جامع نیریز درج گردیده و چنین توضیح داده شده كه ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ایوان دار بنا گشته و بقیه مضافات بنای فعلی مسجد جامع بتدریج در قرون متمادی احداث گردیده‌است و قدیمیترین قسمت مسجد ایوان است كه در قسمت جنوبی به چشم می‌خورد. بناهای پیرامون آن الحاقی است. ایوان اصلی دارای طاقی ساده، گاهواره‌ای شكل بوده و ضلع پیشین ایوان سر تا سر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود نموده كه محراب قدیمی در همین دیوار احداث گردیده‌است، اضلاع شرقی و غربی ایوان هر یك دارای پنج طاق نمای عمیق است كه فعلاً از صورت طاق نمایی خارج گردیده‌اند. تاریخهای تغییرات و تعمیرات مسجد بر سردر ورودی و قدیمیترین تاریخها در محراب ایوان به چشم می‌خورد و قدیمیترین تاریخ را كه در مسجد جامع نیریزمی توان یافت سال ۳۶۳ سال بنای محراب ایوان جنوبی است ولی امكان دارد تاریخ قدیمیتر از آن نیز در مسجد وجود داشته باشد كه از میان رفته‌است. محراب دارای تاریخهای متعددی است:
تاریخ اول: چنین خوانده می‌شود: فی سنه ثلث و ستین و ثلث مائه ۳۶۳
تاریخ دوم: فی سنه ستین و اربعماً ۴۶۰
تاریخ سوم: فی سنه ستین و خمساله السقف ۵۶۰
تاریخ چهارم: چنین خوانده می‌شود: امرالموبی عماد الملك و الدوله و عزه نصره فی جمادی‌الثانیه د راین تاریخ عدد خوانده نمی‌شود و چون نوشته آن مجاور زمین بوده هنگام تعمیر صدمه دیده و به جای آن نقوش هندی ترسیم گردیده‌اند. كتیبه‌های محراب مذكور از نمونه‌های جالب گچ بری و كتیبه‌ای به خط ثلث بر دور محراب نصب شده كه اسامی دوازده امام را با زیبایی خاص بر دور آن گچ بری نموده‌اند. (سنه ۹۴۶)
دور محراب دارای گچ بری‌های بسیار زیبا است و آیات قرآنی در بین تزیینات گچ بری با خط كوفی دیده می‌شود. این كتیبه مربوط به تعمیراتی است كه در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته‌است.
تاریخهای محراب كه در بالا از آن سخن داشتیم به ادوار زیر تعلق دارند:
تاریخ ۳۶۳ مربوط به تعمیراتی است كه در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذكور امجام شده و تاریخ ۴۶۰ مربوط می‌شود به تعمیرات در دوره سلجوقیان دوره سلطنت آلب ارسلان سلجوقی. سال ۵۶۰ مربوط می‌شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و دوره سلطنت سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی.
در سمت چپ دیوار محراب نیز كتیبه‌هایی گچ بری شده‌است. كه متأسفانه تاریخ ندارد. به پیشانی سردر ورودی مسجد نیز سه كتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است كه تاریخ یكی از آنها ۱۳۰۰ هجری و مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه‌است.
معلم دانشمند مرحوم حاج محمد طاهری در یادداشتهای خود چنین آورده‌است كه نیریز دارای یك مسجد جامع كبیر (غیر از مسجد جامع كبیر فعلی) در جنوب بقعه خواجه احمد انصاری كه فعلاً بصورت تل خاكی درآمده و آثار مسجد هنوز دیده می‌شود. در نزدیك یكصد سال پیش مسجد نامبرده و بقعه خواجه احمد انصاری در اثر سیلاب نابود و مرحوم حاجی زین العابدین خان حاكم این شهر تصمیم گرفت كه هر دو را تعمیر كند. پس از آنكه بقعه را تعمیر كرد، او را در حمام به قتل رساندند و موفق به تعمیر مسجد نشد.
به روایت دیگر مسجد جامع كبیر كنونی در قرون گذشته بر اثر سیل آسیب فراوان دیده كه بعداً از طرف شخصی به نام میرزا نظام كه بزرگ عشایر بود تعمیر گردیده و سنگ تعمیر آن در بالای سر درب مسجد مزبور است كه این اشعار روی آن نوشته شده‌است:
زبده اولاد حیدر وارث خیرالانام باعث تعمیر مسجد حضرت میرزا نظام
خواست چون تاریخ این تعمیر عقل پیر گفت مسجد الاقصی بود این باب یا بیت الحرام.
مسجد جامع صغیر
كه به مسجد بازار نیز شهرت دارد (مسجد امام خمینی كنونی). بنای قدیمی این مسجد چند سال پیش تخریب شد. تاریخ بنای آن بطور دقیق دانسته نیست. برخی تاریخ آن را سال ۶۸ ه. ق گفته‌اند كه البته بعید به نظر می‌رسد، زیرا مقدسی كه در سده چهارم ه. ق از این شهر دیدن كرده، فقط از یك مسجد جامع خبر داده كه به احتمال زیاد می‌بایست منظور مسجد جامع كبیر باشد. همچنین تاریخ بنای آن را در سال ۷۳۳ ه. ق نیز گفته‌اند. كتیبه‌ای سنگی بر سردر مسجد موجود بوده كه تاریخ ۸۴۰ ه. ق را داشته‌است. در این مسجد دو كتیبه تاریخی بوده‌است. نخست، كتیبه فرمان شاه طهماسب اول صفوی و كتیبه دیگر شرح وقایع سید یحیی دارابی در دوره ناصرالدین شاه است. این مسجد پس از خراب شدن از طرف شخصی به نام كلو یعقوب خان قصاب تعمیر گردیده كه در كوچه گچی مربوط به این تعمیر این جمله خوانده شده:
«امر بعمارت هذا المسجد الشاب المكرم كلو یعقوب قصاب».
مسجد جامع سید علی (مسجد الزهرای كنونی)
این مسجد هنوز قسمتی از شكل معماری گذشته خود را دارا است تاریخ بنای آن مربوط به قبل از سال ۱۰۸۷ه. ق بوده‌است در این مسجد، دو كتیبه موجود است، كتیبه نخست مربط به تاریخ بنای آن است كه متأسفانه قابل خواندن نیست و كتیبه دوم آن مربوط به تعمیر آن در دوره شاه سلیمان دوم صفوی در سال ۱۰۸۷ ه. ق است.
مسجد بازار گیوه دوزان
این مسجد كه سابقه دیرینه ایی دارد، اكنون مخروبه شده‌است. در كتیبه سر در آن، تاریخ بنایش در سال ۹۹۴ه. ق یعنی دوره سلطان محمد خدابنده (حكومت ۹۸۵-۹۹۶ ه. ق) آمده است.
مسجد چنار شاهی (مسجد ولی عصر كنونی)
این مسجد در حدود سال ۱۲۵۴ه. ق بنا شده‌است. در پایان سی پاره‌ای كه توسط عبدالحسین نیریزی كتابت شده، نام این مسجد «فیض علامت و تاریخ بنای آن، سال ۱۲۵۴ ه ق آمده‌است» .
مسجد نظر بیگی (مسجد امام حسن (ع) كنونی)
كه تخریب و تجدید بنا شده‌است .
مسجد سلطانی (مسجدالنبی (ص) كنونی)
كه در محله سادات است و ساختمان قدیمی آن تخریب و تجدید بنا شده‌است .
مسجد حاج مهدی (مسجد جامع مهدی (ع) كنونی)
این مسجد نیز تجدید بنا شده است.
مسجد ابوالفضل
بهاییها آنجا را به نام خودشان ثبت كرده بودند كه در آنجا قلعه‌ای هم به نام قلعه خواجه وجود داشته كه مؤسس بابیت در نیریز(قبل از بهاییها) در آن قلعه زندگی می‌كرده كه بعد از مدتی قوای دولتی برای مقابله با او به نیریز آمده بودند و جنگی بین قوای دولتی و بابیت واقع شده و مؤسس این فرقه كشته می‌شود و پس از مدتی این مذهب به بهائیت تبدیل می‌شود و تدریجاً با ازدواج با شیعیان دارای نفوذ شدند و تأسیساتی نزدیك آن قلعه ایجاد كردند كه با راهنمایی روحانیون شهر و تلاش جوانان مذهبی تأسیسات آنها تخریب شده و۱۰۰۰ متر از زمین‌ها را از آنها گرفتند و به نام مسجد ساختند (در سال ۱۳۵۰)، كه بعد از انقلاب این مسجد توسعه پیدا كرد. (نقل قول از حجت‌الاسلام سید فخرالدین فال اسیری) .
تعداد مساجد كنونی: ۳۵ مسجد در شهر و ۶۹ مسجد در روستا می‌باشد.
قلعه اس پی آر
این قلعه در شرق نی ریز توسط انگلیسی‌ها ساخته شده‌است. هم اكنون این قلعه در بلوار نصر می‌باشد كه در حال ویرانی می‌باشد و میراث فرهنگی توجه چندانی به این بنای تاریخی ندارد باید متذكر شد كه اولین خطوط ارتباطی تلگراف و مورس در نی ریز توسط انگلیسی‌ها و در همین مكان افتتاح شد. گفته می شود این قلعه با نیروی كاری مردم درحدود ۱۰۰ سال قبل ساخته شده
شیخ بهلول
آرامگاه یكی از بزرگان می‌باشد كه در محلهٔ آبادزردشت واقع شده است.
منزل آقای فاتح
این منزل در خیابان امام خمینی كنونی واقع است.
منزل آقای جاوید
این منزل در محلهٔ سادات واقع می‌باشد.
