منطقه حفاظت شده بافق در استان یزد بین N3145 الی N3112 عرض شمالی و E5540 الی E5550 طول شرقی واقع شده است. مساحت آن ۸۸۵۲۷ هكتار است. منطقه شكار ممنوع محسوب و در سال ۱۳۷۵به عنوان منطقه حفاظت شده تحت كنترل سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت. شهر بافق در ۱۱۰ كیلومتری جنوب شرق یزد و منطقه حفاظت شده كوه بافق در فاصله ۱۰ كیلومتری شمال شرق شهر بافق واقع شده است.این منطقه رشته كوه بزرگی است كه از “بیشه درب بهاباد” تا “كوه سنگ قصاب” واقع در دهانه “پنج درخت” در مرز استان یزد با كرمان ادامه داشته و طول آن ۷۰ كیلومتر است.
با توجه به موقعیت جغرافیایی و طبیعی منطقه كه به صورت رشته كوهی در جهت شمال غربی – جنوب شرقی كشیده شده است، بسیاری از راه های ارتباطی در دو سوی شمال شرقی و جنوب غربی منطقه با رسیدن به بخش كوهستانی قطع شده و به صورتی نیستند كه دو سوی كوهستان را به هم متصل كنند كه این امر نقطه قوتی برای حفاظت منطقه حسوب می شود. تنها یكی از راه های ارتباطی فرعی منطقه از دشت شیطور آغاز می شود كه پس از عبور از دكل مخابراتی به سمت شهر بافق ادامه می یابد.كوه بافق منطقه ای كوهستانی و دارای صخره های صعب العبور و بلند، تپه ماهورهای متعدد و پراكنده و دره های عمیق و پرشیب است. ارتفاعات منطقه در دو طرف به زیستگاه های دشتی با ویژگی های كاملا متفاوت مشرف می شوند. مركز منطقه دارای بیشترین ارتفاع است و هرچه از مركز به اطراف منطقه برویم، ارتفاع كم می شود. به طور كلی دامنه تغییرات ارتفاعی منطقه بین هزار و ۶۰ تا ۲۸۶۰ متر است كه بلندترین نقطه آن كوه باجگان در جنوب شرق منطقه و كمترین ارتفاع در شمال غرب و نزدیك معدن آهن بافق است.
ارتفاعات عمده منطقه شامل كوه بافق و كوه ریگو در شمال و شمال غرب، كوه نه سر در مركز، كوه انارون و تاج كوه در جنوب و جنوب شرق منطقه كه زیستگاه و پناهگاه مناسبی برای انواع گونه های كوهزی به ویژه كل و بز محسوب می شود. در نواحی غربی منطقه حفاظت شده كوه بافق زیستگاه های دشتی با پراكنش گونه هایی نظیر جبیر وجود دارد كه به دشت جبیری معروف است و از نواحی دشتی شرقی نیز می توان به دشت شیطور اشاره كرد كه به همراه دره ها و تپه ماهورهای منتهی به ارتفاعات قلمرو یوزپلنگ آسیایی محسوب می شود.در یك نگاه كلی به لحاظ ساختار توپوگرافیك، منطقه دارای اشكال زیستگاهی دشتی، تپه ماهوری و كوهستانی است كه شكل زیستگاهی كوهستانی غالب است. سازندهای این منطقه از نظر سن تقریبا تمامی دوران های زمین شناسی را شامل می شود كه از كهن ترین تشكیلات منطقه می توان به تشكیلات پركامبرین اشاره كرد.منطقه حفاظت شده كوه بافق فاقد رودخانه دائمی است و تنها در زمان بارندگی های شدید، رودخانه های فصلی و موقتی پر آب می شوند كه پس از مدتی خشك شده و فقط مسیل رودخانه است كه باقی می ماند. در این منطقه تعدادی چشمه طبیعی وجود دارد كه آب مورد نیاز حیات وحش را تامین می كند كه برخی از آنها دائمی بوده و دارای آب شیرین هستند.
از جمله چشمه ها، منابع آبی و آب انبارهای مهم منطقه می توان به چشمه باراف، چشمه خری، آب موگردی، چشمه ماكو، چشمه گوشین، برونو، سنجدو، رود بیدون، آب انبارهای رجب دانشفر، دشت شیدی، كرینو، سارتو، مش مشو، سنگ قصاب، تلمبه بادی دشت شیطور، چاه نباتو و گزو اشاره كرد. تنها آبخوان متناسب برای تامین آب شرب، آبخوان دشت قطروم است كه در جنوب غربی منطقه حفاظت شده كوه بافق قرار دارد. این منطقه رویشگاه های جنگلی و مرتعی متنوعی از انواع رویشگاههای بخش كوهستانی ایرانی تورانی را به وجود آورده است.
پوشش گیاهی
با توجه به تنوع عوامل اكولوژیكی حاكم، انواعی از گونه های گیاهی با ویژگیها و فرمهای مختلف شامل درختی و درختچه ای، بوته ای بالشتكی، شورپسند، گچ دوست، صخره دوست، شن دوست به همراه گونه های مرتعی خوشخوراك و گونه های دارویی در منطقه مشاهده می شود. تاكنون ۱۹۴ گونه گیاهی در منطقه حفاظت شده كوه بافق شناسایی شده كه از این تعداد ۲۴ گونه دارای ارزش های حفاظتی ویژه هستند و ۲۲ گونه آن در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت قرار دارند. در این میان ۱۶ گونه از جمله كلاه میرحسین، بادام عاجی، تنگرس، نازبیابانی، كاروان كش، هزار خار رگه مركزی، هزار خار كویری، عروس سنگ، وشا، پونه، سگ دندان خاردار، شور یزدی، شنگ اسب كم گل و … از گونه های بومی این منطقه هستند. از سایر گونه های گیاهی منطقه نیز می توان به بنه، قیچ، درمنه، آویشن، خارشتر، بادام كوهی، انجیر كوهی، چوبك، اسكمبیل، گز، اشنان، تاغ و … اشاره كرد. مرغوبیت اراضی مرتعی منطقه، چرای دام را به عنوان یكی از تعارضات اصلی منطقه به دنبال داشته است. گونه ارس به عنوان گونه با ارزش از رویشگاه های بازمانده منطقه به شمار می رود.
گونه های گیاهی شاخص در منطقه حفاظت شده كوه بافق عبارتند از :
سرو كوهی ( ارس ) – وشا ( اشترك ) – قیچ – درمنه – پسته وحشی ( بنه ) – آویشن – ریواس – گون و غیره . . .
در دشت شیطور وضعیت پوشش گیاهی نسبت به سایر مناطق حوزه مورد نظر به تدریج غنی تر و شرایط آب و هوایی در آن مناسب تر می شود. در اوایل تیر ماه این دشت در مقیاس با سایر بخشها جنبه ییلاقی دارد و ذخیره گاه یكی از بهترین و مهمترین گونه های دارویی در منطقه حفاظت شده كوه بافق یعنی گیاه وشا ( اشترك ) می با شد. وشا گیاهی علفی و پا یا به طول ۱ متر است. صمغ این گیاه به عنوان مقوی و نیرودهنده در برونشیتهای مزمن، تنگی نفس و غیره به كار می رود . پراكندگی آن از ارتفاعات باجگان شروع و در امتداد ارتفاعات گوش گرگ ادامه و نهایتا به ارتفاعات درب منتهی می شود . در بخشی از منطقه به ویژه در ارتفاعات شادكام، باجگان و شیطور گونه منحصر به فرد دیگری به نام سرو كوهی ( ارس ) وجود دارد . تعدادی از این گونه منحصر به فرد را میتوان در اطراف پاسگاه محیط بانی ارسستان مشاهده نمود .
حیات وحش
گرچه در برخی از بخش های منطقه چرای دام از تعارضات عمده زیستگاه ها محسوب می شود اما در ارتفاعات به ویژه محدوده امن منطقه، دست نخوردگی زیستگاه و نبود تعارضات از ویژگی های ارزشمند این منطقه به شمار می رود. همین دست نخوردگی و نیز شكل گیری جمعت نسبتا مناسبی از گونه های جانوری موجب افزایش جمعیت یوزپلنگ در منطقه شده است.متاسفانه در مورد جوندگان، خزندگان و زیستگاه های آنها در منطقه حفاظت شده كوه بافق اطلاعات ناچیزی در دسترس است. در این منطقه ۲۰ گونه پستاندار شناسایی شده كه به شش راسته و هشت خانواده تعلق دارند كه از این تعداد ۱۲ گونه به عنوان اولویت های حفاظتی در ایران و جهان معرفی شده اند.زیستگاه پستانداران در منطقه حفاظت شده كوه بافق شامل كوهستانی صخره ای، تپه ماهور و كوهپایه دشتی و بیابانی است كه از مهمترین و شاخص ترین پستانداران از تیپ كوهستانی منطقه كل و بز و پلنگ، زیستگاه تپه ماهوری – كوهپایه ای قوچ و میش و پلنگ، زیستگاه دشتی و بیابانی جبیر، كاراكال، روباه معمولی، گرگ و شغال را می توان نام برد. حضور ۱۱ قلاده پلنگ در این منطقه قطعی و برآورد شده است كه ۲۰ قلاده پلنگ در این منطقه زندگی می كند.از دیگر گونه های پستاندار این منطقه می توان به كفتار، كاراكال، خرگوش، تشی، خارپشت ایرانی، جرد ایرانی، پامسواكی بزرگ، ول حفار، دوپای كوچك، جربیل و … اشاره كرد.
در منطقه حفاظت شده كوه بافق در مجموع ۴۴ گونه پرنده از ۲۲ خانواده شناسایی شده و پرندگان حمایت شده در سطح ملی و بین المللی این ناحیه ۱۲ گونه هستند. هوبره، سارگپه پابلند، عقاب ها، دال و دلیجه از پرندگان ارزشمندی هستند كه در این زیستگاه یافت می شوند.از مهمترین و با ارزش ترین پرندگان زیستگاه های تپه ماهور و كوهستانی پرندگان خانواده باز، عقاب، لاشخور و خانواده شاهین ها می باشند. از دیگر پرندگان مهم این منطقه می توان به كبك، تیهو، شاه بوف، جغد كوچك، زاع نوك سرخ، كوكر شك سیاه، زنبورخوار معمولی، هدهد، كلاغ ابلق، دم جنبانك ابلق، چكاوك كاكلی، كمركولی بزرگ و … اشاره كرد. گونه كبك و تیهو از جمله پرندگان غالب در این عرصه محسوب شده و زیستگاه های منطقه به دلیل دارا بودن چشمه، شرایط توپوگرافی و پوشش گیاهی برای حیات این دو گونه ارزشمند مطلوب هستند. همچنین پرندگان بیابانی نظیر زاغ بور، باقرقره و گاهی هوبره در این منطقه یافت می شود.
در منطقه حفاظت شده كوه بافق ۱۶ گونه از خزندگان نیز شناسایی شده اند كه شامل یك گونه لاك پشت، ۹ گونه از مارمولك ها و شش گونه از مارها هستند كه از این تعداد گونه لاك پشت مهمیزدار و بزمجه بیابانی در اولویت حفاظتی قرار دارند. مارهای شناسایی شده در مطنقه نیز به دو خانواده تعلق دارند كه سه گونه مار جعفری، مار شاخدار و كك مار، سمی و خطرناك، گونه تیرمار از مارهای نیمه سمی و شتر مار شیرازی از مارهای غیرسمی منطقه هستند كه زیستگاه تعدادی از آنها مناطق كوهستانی و تعدادی مناطق دشتی و استپی است. منطقه حفاظت شده كوه بافق به دلیل برخورداری از پارامترهای ارزشمند و وجود چشم اندازهای طبیعی یكی از مناطق تفرجگاهی و مناسب برای توسعه گردشگری طبیعی به شمار می رود.
گونه های شاخص پستانداران و جوندگان منطقه حفاظت شده كوه بافق عبارتند از :
یوزپلنگ – پلنگ – كل و بز – قوچ و میش – جبیر – گرگ – شغال – شاه روباه – كفتار – كاراكال – سیاه گوش – تشی – خارپشت – جرد – جربیل – خرگوش صحرایی
گونه های شاخص پرندگان منطقه حفاظت شده كوهع بافق :
كبك – تیهو – باغرغره – هوبره – عقاب دشتی – عقاب طلایی – جغد – شاهین – دلیجه – دم جنبانك ابلغ – چكاوك كاكلی – چككاوك بیابانی – چك چك سیاه شكم سفید – سسك جنبان – بالابان – دم سرخ معمولی – سارگپه پا بلند – كمركولی بزرگ – سنگ چشم بیابانی – سنگ چشم بزرگ – كوكو – پری شاهرخ – كلاغ كوهی نوك زرد – كلاغ زاغی – كلاغ ابلغ – غراب و غیره . . .
گونه های شاخص خزندگان منطقه حفاظت شده كوه بافق :
جگوی عنكبوتی ایرانی – آگامای سخره ایی فلس درشت – لاسرتای ایرانی – مار جعفری – كك مار – افعی شاخدار – شتر مار – كور مار و غیره
