بعضی شهرها هستند كه آثار تاریخی جالب توجهی دارند؛ مثل اصفهان، شیراز، تهران، تبریز و كرمان اما بعضی شهرها هم هستند كه از وفور آثار تاریخی به یك موزه می‌مانند: مثل میبد، اردكان، اردستان و زواره. در صفحه ایران‌گردی امروز می‌خواهیم سراغ این دو شهر آخر برویم: اردستان و زواره. این شهرها كه اتفاقا در پاییز هوایی ملایم و دلپذیر دارند و فصل سفر به آنها همین ایام است، آنقدر آثار جالب توجه دارند كه انتخاب و معرفی شماری از آنها كاری است بس دشوار.
در واقع، بافت تاریخی منسجم این شهرها باعث شده كه همه كوچه‌ها و گذرها و خانه‌ها و سایر بناهای‌شان در نوع خود دیدنی باشند. كافی است پای پیاده از یك سر شهر شروع كنید و به سر دیگر بروید تا در پیچ و خم هر كوی و برزن به چشم‌اندازی كهن و آثاری چشم‌نواز برسید. بنابراین در این صفحه به معرفی چند اثر معروف بسنده و توصیه می‌كنیم كه انبوه آثار سترگ – و بعضا گمنام - این دو شهر را خود با گشت و گذار در بافت تاریخی آنها كشف كنید. در عین حال، هر دوی این شهرها زوایا و چشم‌اندازهای بكری برای عكاسی از معماری تاریخی ایران دارند و برای علاقه‌مندان به عكاسی معماری، تجربه جالبی به حساب می‌آیند.
از اعماق تاریخ
اگر دو خط از شمال غربی ایران به جنوب شرقی و از شمال شرقی به جنوب غربی بكشیم، این دو خط در حوالی اردستان و زواره یكدیگر را قطع می‌كنند و بدین سبب است كه می‌گویند این دو شهر –خصوصا اردستان – مركزی‌ترین شهرهای ایران هستند.
آرامگاه‌های مقدس زواره، اردستان
می‌گویند اردستان از دو واژه «ارد» به معنی «مقدس» و «ستان» كه پسوند مكان است، تشكیل شده و به معنای جای مقدس است. مثل بسیاری دیگر از شهرهای كهن ایران، سرآغاز پیدایی اردستان را به اسطوره‌ها ربط می‌دهند و می‌گویند كه این شهر را «ارونشاه» فرزند كیقباد، شاه سلسله اسطوره‌ای كیانیان بنا نهاد. از نظر تاریخی، اردستان دارای قناتی است كه حدود 2500 سال قدمت دارد و نشان می‌دهد این شهر از روزگاران بسیار دور جایی آباد بوده است؛ چندان كه در الواح گلین كشف شده از تخت جمشید نیز نام اردستان آمده است.
همچنین در منابع تاریخی روایت شده كه اردشیر بابكان، سرسلسله ساسانیان، آتشكده بزرگی را در اردستان بنا كرد و این در سال‌های آغازین سده سوم میلادی بود؛ 1700 سال پیش! پس از ورود اسلام به ایران، اردستان همچنان جای مهمی بود و آثار تاریخی سترگی كه از سده‌های اسلامی‌در این شهر باقی مانده، خود گویای اهمیت و عظمت آن است. خصوصا در سه دوره آل‌بویه، سلجوقیان و صفویان، اردستان از شهرهای مهم در نواحی مركزی ایران به شمار می‌آمد. این شهر در جریان سقوط سلسله صفویه به دست افغانان آسیب فراوان دید اما در دوره قاجار به طور كامل بازسازی شد.
شهر كوچك‌تر زواره در نزدیكی اردستان نیز راه به اسطوره‌ها می‌برد و تاریخی دور و دراز دارد. در شاهنامه، زواره نام برادر رستم است و عده‌ای بر این عقیده‌اند كه این شهر را او ساخته است. اما از نظر تاریخی می‌دانیم كه زواره دست‌كم از زمان ساسانیان (سده سوم تا هفتم میلادی) جای مهمی بوده است؛ چندان كه میزبان یكی از آتشكده‌های بزرگ ساسانی بود و اكنون نیز در بخش شمال شرقی شهر، بقایای برخی بناهای مربوط به دوره ساسانی به چشم می‌خورد. طبق افسانه‌های محلی، این ویرانه‌ها بازمانده كاخ هایی هستند كه خسرو اول، انوشیروان برای دوستان خود ساخته بود.
در دوران پس از اسلام و در سده چهارم هجری قمری كه سلسله شیعه مذهب آل‌بویه، بر بخش‌های وسیعی از ایران حكم‌فرما شدند، عده‌ای از سادات به زواره مهاجرت كردند. بنابراین زواره یكی از خاستگاه‌های سادات ایران و خصوصا خاستگاه سادات طباطبایی است. در دوره یورش مغولان، زواره به خاطر مقاومت شدیدی كه علیه مهاجمان صورت داد، به آتش كشیده و ویران شد اما در دوره صفویه دوباره جان گرفت و به عنوان یكی از مراكز مهم تشیع در ایران جلوه‌گر شد؛ چندان كه تا به امروز نیز اهالی زواره، مردمانی سخت مذهبی و برپادارنده آیین‌های شیعه – خصوصا سوگواری ایام محرم و صفر– هستند.
مسجد جامع زواره؛ سرسلسله مساجد چهار ایوانی
مسجد جامع زواره، نخستین مسجد چهار ایوانی ایران است
در تاریخ مساجد ایران، چهار ایوانی شدن مسجد یك نقطه عطف است. در واقع مساجد ایران ابتدا بدون ایوان و سپس با یك یا دو ایوان رو به صحن مركزی ساخته می‌شدند و هنگامی كه در دوره سلجوقی تبدیل به مساجد چهار ایوانی شدند، در واقع به یكی از مراحل نهایی شكوه و كمال خود رسیدند؛ چندان كه تا همین دوره قاجار اكثر مساجد بزرگ و معروف ایران چهار ایوانی بودند.
این تجربه ظاهرا اولین بار در مسجد جامع زواره رخ داد و به همین علت این مسجد را نخستین مسجد چهار ایوانی ایران می‌دانند. این مسجد شامل یك صحن مركزی، چهار ایوان، یك گنبدخانه و دو شبستان است و در دوره قاجار نیز یك شبستان زیرزمینی را به اینها افزوده‌اند.
طبق انتظار گنبدخانه زیباترین بخش مسجد را تشكیل می‌دهد و دارای محرابی است كه حدود 200 سال بعد از ساخت مسجد، ساخته و پرداخته و احتمالا جایگزین محراب قدیمی‌تر شده است. طبق كتیبه مسجد جامع زواره كه به خط كوفی نوشته شده، این بنا متعلق به سال 529 هجری قمری است.
مسجد جامع اردستان؛ زیبا، ساده، باوقار
مسجد جامع اردستان، بلكه یكی از مهم‌ترین مساجد ایران به شمار می‌آید
مسجد جامع اردستان نه‌تنها شاخص‌ترین اثر تاریخی اردستان است، بلكه یكی از مهم‌ترین مساجد ایران به شمار می‌آید. اهمیت این مسجد دست‌كم دو علت دارد: یكی اینكه چهار دوره تاریخی مختلف را در برمی‌گیرد و دیگر آنكه بسیار بكر باقی مانده و از دخل و تصرفات دوره معاصر كه معمولا توأم با كج‌سلیقگی‌های فراوان است، بركنار مانده. به باور پژوهشگران معماری ایران، این مسجد روی آتشگاهی از دوره ساسانی ساخته شده و پیشینه آن به دوران پیش از اسلام می‌رسد.
در سده‌های نخستین اسلامی مسجد جامع اردستان گسترش پیدا كرد و در سده پنجم یعنی در دوره سلجوقیان به ساختار امروز خود كه ساختاری با یك صحن مركزی و چهار ایوان است، رسید.
از این جهت مسجد جامع اردستان را می‌توان هم دوره و شبیه مسجد جامع عتیق اصفهان دانست؛ با این تفاوت كه تزئینات مسجد جامع اصفهان زیر تزئینات دوره‌های بعدی پنهان شده یا از میان رفته اما تزئینات سلجوقی مسجد جامع اردستان تا به امروز به همان حالت اولیه حفظ شده است. این مسجد دارای پنج در برای ورود و خروج است و این نشان می‌دهد كه در گذشته از نظر ارتباطی اهمیت فراوانی داشته و معابر مختلف شهر اردستان را به یكدیگر وصل می‌كرده است.
فضاهای مسجد آنقدر متنوع و زیبایی‌هایش زیاد است كه نمی‌توانیم همگی را برای شما برشماریم اما از این میان می‌توانیم به چند بخش جالب توجه اشاره كنیم. یكی ایوان جنوبی مسجد است كه به خاطر تزئینات فاخر و دلنواز، چشم و دل بازدید كنندگان را تسخیر می‌كند و دیگری محراب مسجد است كه یكی از شاهكارهای هنر گچ بری ایران به شمار می‌آید. بخش سوم نیز گنبدخانه‌ای است كه این محراب زیبا را در میان گرفته است.
این گنبدخانه با آجركاری‌ها و كتیبه‌های ظریف خود نوعی سادگی توأم با شكوه را به نمایش می‌گذارد. طبق كتیبه موجود در گنبدخانه، مسجد جامع اردستان در شكل كنونی خود به سال 553 هجری قمری و به همت شخصی به نام «ابوطاهر حسین بن غالی» ساخته شد و معمار آن «محمود اصفهانی» بود. در عظمت گنبدخانه مسجد جامع اردستان همین بس كه سطح آن با بیش از 500 نقش مختلف تزئین شده است. اهمیت این مسجد به اندازه‌ای است كه در سال 1311 خورشیدی در زمره نخستین بناهای تاریخی ایران در فهرست آثار ملی كشور ثبت شد.
قنات ارونه؛ یادگار ارونشاه و خواجه نصیرالدین توسی
قنات ارونه، حدودا 2500 سال قدمت دارد
گفتیم كه در افسانه‌ها و اسطوره‌ها، بنای شهر اردستان را به ارونشاه پسر كیقباد نسبت می‌دهند. در این شهر یك قنات حدودا 2500 ساله به نام قنات ارونه وجود دارد كه مردم محلی می‌گویند از كارهای ارونشاه است. علت وجود این قنات كهن اهمیتی است كه دخیره و تامین آب در مناطق كویری ایران داشته است و مهندسان قدیم به جای حفر تونل در كوه و انتقال پرهزینه آب رودخانه‌ها از جایی به جای دیگر، می‌كوشیده‌اند تا همان اندك آب حاصل از بارندگی را كه میلیون‌ها سال در سفره‌های زیرزمینی ذخیره شده‌اند، به بهترین شكل مورد استفاده قرار دهند؛ چندان كه همین امروز نیز اگر قنات‌های اردستان خشك شوند، آبرسانی این شهر با مشكل جدی مواجه خواهد شد.
گویا در قدیم، اهالی محلات مختلف اردستان بر سر تقسیم آب قنات ارونه با یكدیگر دچار اختلاف می‌شدند و گاه كارشان به زد و خوردهای خونین می‌كشید. تا اینكه در سده هفتم هجری قمری، خواجه نصیرالدین توسی، دانشمند بزرگ ایرانی به دادشان رسید و با ابداع یك سیستم آبرسانی و تقسیم آب قنات مبتنی بر استفاده ساعتی از آب – كه هنوز باقی است – این مشكل را برای همیشه حل كرد. البته برخی نیز این اقدام ستودنی را به شیخ بهایی نسبت داده‌اند.
قنات مون؛ تنها قنات دو طبقه جهان
قنات مون،تنها قنات دو طبقه جهان است
قنات مون، دیگر قنات معروف اردستان است كه شاید از نظر آبرسانی به اندازه قنات ارونه مهم نباشد اما از یك نظر شهرت به مراتب بیشتری دارد: این قنات تنها قنات دو طبقه جهان است. درباره دو طبقه بودن این قنات داستان‌های زیادی گفته‌اند كه خالی از افسانه نیست اما حاصل همه آنها این است كه در قدیم الایام ابتدا مردم شهر قناتی را حفر می‌كنند كه آب آن شور بود. سپس به این نتیجه می‌رسند كه باید قنات دیگری را در عمق بیشتر حفر كنند تا آب آن شیرین باشد.
در نتیجه درست زیر قنات اول و در همان مسیر، قنات دوم را ایجاد می‌كنند. البته از آنجا كه آب هر دو كانال قبل از آفتابی شدن روی زمین با هم یكی می‌شوند، ممكن است این روایت درست نباشد. طول قنات مون دو كیلومتر است و قدمت آن را 800 سال تخمین زده‌اند.
قلعه سنگ بست؛ هزار سال مقاومت
قلعه سنگ بست از آثار تاریخی موجود در مركز شهر زواره استقلعه سنگ بست از آثار تاریخی موجود در مركز شهر زواره است كه هرچند گردشگران را به درون آن راهی نیست اما مشاهده نمای بیرونی آن نیز برای مشتاقان آثار تاریخی جالب خواهد بود. این قلعه خشتی در قرن پنجم هجری قمری؛ به روزگار حكومت سلجوقیان توسط شخصی به نام ابوعلی دهدار زواره‌ای ساخته شده و دارای دو طبقه به علاوه چهار برج دیده‌بانی و فضاهایی مثل اصطبل، انبار، قراول‌خانه و بخش‌های مسكونی است.
این قلعه را باید احتمالا از جمله قلعه‌های حاكم نشین به شمار آورد كه حتی پس از تسخیر شهرها به دست مهاجمان به مقاومت خود ادامه می‌دادند. طبق روایت‌های قدیمی‌كه میان مردم شهر سینه به سینه نقل شده است، قلعه زواره از حمله مغولان به نواحی مركزی ایران و مقاومت مدافعان این شهر خاطرات فراوانی دارد. برخی از اهالی نیز چنین نقل می‌كنند كه در اواخر دوره قاجار، قلعه سنگ بست، مدتی پناهگاه یاغی بزرگ ایران، نایب حسین كاشی بوده است.
مسجد پامنار؛ یك مسجد با شش محراب
مسجد پامنار مسجدی است كه از بیرون چندان قدیمی و حتی جالب به نظر نمی‌رسد اما دست بر قضا یكی از جالب‌ترین مساجد ایران – و نه فقط زواره – است. البته آنچه گردشگران را از همه سوی زواره به سوی این مسجد می‌كشاند، منار آجری بلند آن است كه بلندترین بنای شهر به شمار می‌آید و اگر یك وقت توفیق پیدا كنید كه به فراز آن بروید، منظره بدیعی از بافت تاریخی و باغستان و انارستان‌ها و كویر پیرامون زواره را تا دوردست‌ها می‌بینید.
جالب اینكه مسجد نیز نام خود را از همین مناره گرفته و مسجد پامنار خوانده می‌شود. اینجا نیز درست مانند مسجد جامع اردستان، جایگاه آتشكده‌ای متعلق به دوره ساسانی بوده كه در دوره اسلامی جای خود را به یك مسجد داده است. این مسجد در دوره سلجوقیان به نهایت زیبایی و بزرگی رسید و به شكل نادری دارای شش محراب گچ‌بری بسیار زیبا بود كه بعدا در دوره ایلخانان مغول تزئینات‌شان تغییر كرد و احتمالا زیباتر شد.
متاسفانه در بازسازی‌ها – بخوانید خرابكاری‌های – چند دهه قبل، مسجد پامنار ماهیت تاریخی خود را تا حد زیادی از دست داد و محراب‌های آن نیز درون دیوارهایی ناهمگون قرار گرفتند. آنچه از مسجد سلجوقی به شكل اصیل مانده، همان مناره آجری است كه یكی از نمادهای زواره به شمار می‌آید.
بازار زواره؛ زیبای بی‌روح
بازار زواره؛پاره‌ای بناهای تاریخی و مذهبی را در دل خود جای داده است
بازار زواره از دیگر دیدنی‌های این شهر است كه غیر از راسته تجاری، پاره‌ای بناهای تاریخی و مذهبی را در دل خود جای داده است. بخش تجاری بازار اگرچه به خوبی حفظ و مرمت شده است اما دكان‌های آن رونق خود را از دست داده و بسته شده‌اند و از این نظر، بازار به یك كالبد بی روح می‌ماند. اما حسینیه‌های سر باز و سر پوشیده بازار كه یادگاری از دوره صفویه هستند، همچنان رونق دارند و در ماه‌های محرم و صفر جایگاه سوگواری و تعزیه خوانی پرشور اهالی زواره هستند.
همچنین در ضلع شرقی بازار یك آرامگاه تاریخی قرار دارد كه مدفن «ابونصر احمد»، بانی مسجد جامع زواره است و محلی‌ها آن را گنبد سبز می‌خوانند. بازار زواره در گذشته دارای دو كاروانسرا بود كه یكی از آنها بر اثر خیابان‌كشی از میان رفته و دیگری باقی مانده است.
امامزاده یحیی؛ گنبدی كه دیگر نیست
یكی از زیارتگاه‌های معتبر زواره، بقعه امامزاده یحیی است
یكی از زیارتگاه‌های معتبر زواره، بقعه امامزاده یحیی است. به روایت افراد محلی، جناب یحیی(ع) از فرزندان امام موسی كاظم(ع) بود كه همراه با سفر تاریخی برادرش، امام رضا(ع) به ایران آمد و از سمت كاشان به زواره رفت اما در این منطقه توسط دشمنان اهل بیت پیامبر به شهادت رسید. جسد او را در چاهی انداختند كه بعدها به زیارتگاه تبدیل شد. این زیارتگاه دارای ساختمان و گنبدی تاریخی و زیبا بود كه در سال 1385 توسط هیات امنای امامزاده و به‌رغم مخالفت سازمان میراث فرهنگی و جلوگیری نیروی انتظامی تخریب شد. هدف این عده از تخریب گنبد امامزاده ساخت یك گنبد بزرگ‌تر بود.
راه و چاه سفر
اردستان در فاصله 364 كیلومتری تهران، 126 كیلومتری اصفهان و 263 كیلومتری یزد قرار گرفته است و زواره نیز حدود 15 كیلومتر با آن فاصله دارد. هر دو شهر در استان اصفهان قرار گرفته‌اند، اما از نظر فرهنگی تحت تاثیر دو حوزه فرهنگی یزد و اصفهان قرار دارند. بهترین فصل سفر به این دو شهر بهار و پاییز است؛ زیرا در فصل تابستان، روزهایی بسیار گرم و در فصل زمستان شب‌هایی بسیار سرد دارند.
برای دیدن مهم‌ترین دیدنی‌های زواره و اردستان دست كم به دو روز زمان نیاز دارید؛ یك روز برای زواره و یك روز برای اردستان. اگر در ایام اربعین به این دو شهر سفر كنید، می‌توانید جلوه‌های زیبایی از آیین‌های اصیل سوگواری را نیز ببینید. اگر از خودروی شخصی استفاده می‌كنید، بهترین راه رسیدن به این دو شهر از طریق بزرگراه تهران به اصفهان است كه پس از كاشان در میانه راه، جاده یزد از آن منشعب می‌شود و این جاده از شهرهای اردستان و زواره و نائین عبور می‌كند. بهترین وسیله حمل و نقل عمومی نیز اتوبوس‌های تهران-یزد است كه از همین مسیر گذر می‌كنند.
زیرساخت‌های گردشگری در اردستان و زواره جالب توجه نیست. تنها مكان اقامتی مطمئن در این دو شهر، مهمانسرای جهانگردی اردستان است كه با یك ستاره در خیابان امام خمینی این شهر قرار گرفته است. با توجه به نزدیكی اردستان به زواره اگر در این هتل اقامت كنید، برای رفتن به زواره مشكل چندانی نخواهید داشت.