جغتای

جغتای مركز شهرستان جغتای در استان خراسان رضوی است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵، برابر با ۶۸۳۳ نفر بوده‌است .

پیشینه

«جغتای» در گذشته به قلعه قارزی معروف بوده‌است. این قلعه در دو كیلومتری مركز شهر كنونی قرار داشته‌است. در گذشته قلعه دارای دو دروازه بوده و ۱۲ برج در اطراف آن قرار داشته‌است. در زمان مغولان این منطقه به دست خان‌ها اداره می‌شده‌است و تمام اسفراین و حكم‌آباد تحت سلطه خان «جغتای» بوده‌است. تبنا به قول مستوفی در نزهة القلوب (۷۴۰ هـ. ق) نام قدیم جغتای كه در دو كیلو متری جنوب شهر واقع است كارزی بوده‌است كه در اثر كثرت استعمال و تغییر و تحول واژگان به قارزی تبدیل شده‌است و اكنون آثار آن وجود دارد. تاریخ جغتای نشان می‌دهد كه این شهر بیش از ۱۵۰ سال سابقه مركزیت و حاكم نشینی داشته و به عنوان مركز حكومت ولایت ثلاث (جغتای، بام و صفی آباد و میان آباد) نقش عمده‌ای از نظر سیاسی واجتماعی در منطقه داشته همچنین نماینده‌ای مستقل از شهر ستان سبزوار در مجلس شورای ملی آن زمان داشته‌است. در سال ۱۳۱۶ بخشداری جغتای تاسیس شده و قلمرو ماموریت آن كل دشت جوین (از ایستگاه بیهق در شرق تا حوالی روستای امیر آباد جاجرم در غرب) بوده‌است. لازم به ذكر است طی دو مرحله در سال ۱۳۳۹ و ۱۳۴۶ شهرداری جغتای تصویب می‌شود ولی به علت نامعلومی هر بار از فعالیت باز مانده و تحقق نیافته‌است. بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی و با پیگیریهای مستمر اهالی و همت مسئولان دلسوز كشور جغتای در سال ۱۳۶۳ به عنوان نقطه شهری شناخته شد و از همان تاریخ فعالیت خود را شروع نموده‌است. و در۱۱ مهر ماه سال ۱۳۸۷ به سطح شهرستان ارتقایافت..

نام جغتای

نام قدیم جغتای كارزی بوده كه در اثر كثرت استعمال وتغییر وازگان به قارزی تبدیل شده است. برخی معتقدند پیدایش جغتای ناشی از مهاجرت اولوس جغتای از نواحی ماوراءالنهر (آسیای مركزی) به محل كنونی بوده ودر نتیجه نام این محل را به نام جغتای كه فرمانروای اولوس بوده نامیده اند

در قولی دیگر چون عموی امیر تیمور در این منطقه كشته شد تیمور به این منطقه هجوم آورده و این نواحی را به بازماندگان عمویش كه از اولاد و احفاد جغتای بودند اهدا میكند و به این طریق شهرجغتای كنونی بنا نهاده می شود.

مانند اكثر شهرهای ایران از دو بخش بافت قدیمی و جدید تشكیل یافته است. بافت جدید دارای نام های جدید مانند فرهنگیان، شهرك معدن، شهرك می باشد اما محله های بافت قدیم آن ملك آباد، پی آب، جمال آباد، یوسف آباد، قاراداش، نارنج قلعه و… می باشد.
اقتصاد

اقتصاد این شهرستان با دارا بودن بیش از ۲۰۰حلقه چاه آب و صدها قنات، چشمه و كلاته عموماً بر پایه كشاورزی استوار است و عموم مردم از راه كشاورزی و دام پروری امرار معاش می كنند، اوضاع اقتصادی و معیشتی مردم از میانگین نسبتاً خوبی برخوردار است. وجود بزرگترین كارخانه سیمان كشور در این شهرستان و نیز كارخانه فروكروم در رونق اقتصاد این شهرستان نقش بزرگی دارد. اقتصاد در این شهرستان در مجموع بر پایه تولید بیشتر از تجارت استوار است.
مكان‌های مذهبی

۱- مسجد جامع جغتای ۲- مسجد ولی عصر(عج) ۳- مسجد حضرت علی اصغر(ع) ۴- مسجد سیدالشهدا ۵- مسجد حضرت ابوالفضل(ع) ۶- مسجد حضرت سجاد(ع) ۷-مسجدامام حسن (ع) ۸- حسینیه‌های: صاحب الزمان- سیدالشهدا ۹ـ مسجد قلعه قارزی جغتای كه سنگ بنای آن به تاریخ ۱۰۴۵ (هـ. ق) در زمان شاه صفی صفوی گذاشته شده‌است. ۱۰ـ مسجد تاریخی روستای خسرو شیر جغتای به شماره ثبت ۲۰۹۳ ۱۱ـ امام زاده جغتای منسوب به اولاد امام موسی بن جعفر(ع) كه در جوار باغستان‌های شهر واقع است.[۵]. ۱۲ـ آرامگاه سلطان سید احمد علوی: از اعقاب امام زین العابدین (ع) در روستای خداشاه جغتای به شماره ثبت ۴۰۳۹. ۱۳ـ آرامگاه سید حسن غزنوی: در روستای آزاد وار جغتای به شماره ثبت ۲۰۶۵ ۱۴ـ آرامگاه خواجه معین الدین جوینی: در روستای انداده جغتای (صاحب كتاب شعر نگارستان) ۱۵ـ آرامگاه شاهزاده اسماعیل: در دو كیلو متری جاده جغتای ۱۶-آرامگاه امامزاده سید حسن: در روستای شفیع آباد جغتای. ۱۷- آرامگاه سلطان سید عبد الله: در روستای گَفت جغتای
مشاهیر

شهر و شهرستان جغتای در طول تاریخ مامن بزرگان و اندیشمندان و شاعران گرانقدر بوده و بزرگان و نام آوران زیادی را در عرصه علم و ادب و سیاست پرورش داده‌است. بسیاری از شخصیتهای علمی و ادبی و سیاسی در تاریخ جوینی هستند از جمله‌اند: شیخ ابو محمد عبدالله جوینی: پدر امام الحرمین جوینی از محدثان و مفسران بزرگ قرن پنجم كه در نیشابور مجلس مناظره و تعلیم خاص داشته‌است. امام الحرمین: عبدالملك جوینی (امام الحرمین، ضیاء الدین ابو المعالی عبدالملك بن عبداله بن یوسف جوینی) كه از فقیهان برجسته و پیشوایان معروف شافعیان و یكی از موسسان علم كلام بوده‌است وی ۳۰ سال در نظامیه نیشابور به كار تد ریس و خطابه مشغول بود و همه روزه ۳۰۰ نفر برای استفاده از درسهای او در مجلس حاضر می‌شده‌است. از شاگردان معروف وی، غزالی دانشمند بزرگ اسلام و مسعود زور آبادی ازعلمای بزرگ خراسان می‌باشد.
منتجب الدین جوینی: معروف به بدیع كاتب و مشهور به اتابك جوینی از بزرگان شعر و ادب قرن ششم هجری بوده‌است. بهاء الدین محمد بن علی جوینی: خواهر زاده منتجب الدین بدیع كاتب جوینی و دبیر وصاحب دیوان و انشاء سلطان سنجر و از ادیبان و دانشوران زمان بحساب می‌آمده‌است.
شمس الدین محمد صاحب دیوان: وی فرزند بهاء الدین محمدمی باشد و از جوانی در دربار مغول بوده و از اعمال هلاكو خان بشمار می‌رفت و در سال ۶۶۱به وزارت هلاكو رسید وی در نهایت بر سعایت معرضان به دست ارغون خان شربت شهادت نوشید. خواجه شمس الدین یكی از بزرگان تاریخ ایران است كه از حیث تدبیر و كاردانی و رعیت پروری ودانش گستری مقامی همتراز خواجه نظام الملك طوسی را دارد. قنات صاحب آباد(چشمه) یكی از خدمات عمرانی وی در جغتای محسوب می‌شود كه هنوز در بافت قدیمی شهر (نارنج قلعه) جاری است.
فرزندان خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوان: به نامهای یحیی، فرج الله، مسعود، اتباك، بهاء الدین محمد، شرف الدین هارون (داماد المعتصم بالله) هریك به نوبه خود از ادیبان و دانشمندان زمانخود به شمار می‌آمده‌اند.
– هلالی جغتایی، بدرالدین، نورالدین (ملیت: ایرانی قرن:۱۰) (مقتول ۹۳۹/ ۹۳۶/ ۹۳۵ ق)، شاعر، متخلص به هلالی. نسب وی به تركان جغتایی می‌رسد. در استرآباد به دنیا آمد و در همان جا به تحصیل و كسب كمالات پرداخت. از زادگاهش به هرات رفت و به خدمت امیر علیشیر نوایی رسید و در سایه‌ی تربیت او به كسب فضایل و فنون شاعری پرداخت. وی با سام میرزای صفوی (م ۹۷۵/ ۹۷۴ ق)، صاحب «تحفه سامی»، معاصر و معاشر بود. بعد از فوت سلطان حسین، هرات به تصرف عبیداللَّه خان ازبك درآمد و هلالی به همراه گروهی از شیعیان یا متهمان به تشیع، به وسیله‌ی عبیداللَّه خان به قتل رسیدند. البته گفته‌اند كه وی ابتدا مورد محبت خان ازبك و از ملازمان او بود تا آنكه مورد حسادت اطرافیان شاه قرار گرفت و به شیعه بودن محكوم شد و به همین علت سلطان او را ابتدا به زندان افكند و پس از چندی در چهار سوق هرات به قتل رساند. هلالی طبع شعر خوبی داشت. از او قصایدی در مدح عبیداللَّه خان و ائمه اطهار (ع) به جای مانده‌است، اما اهمیت وی بیشتر به سبب غزل‌های لطیف و پرمضمون او می‌باشد. از آثارش: مثنوی «شاه و درویش»، در هزار و سیصد و چهل و پنج بیت؛ مثنوی «صفات العاشقین»، در هزار و دویست و سی و هفت بیت؛ مثنوی «لیلی و مجنون»؛ «دیوان» شعر.[۱] جغتائی. نورالدین استرابادی (مقت. ۹۳۶ ه. ق- ۱۵۲۹ م) وی به سبب انتساب به تركان جغتای به «جغتائی» مشهور شده. هلالی یكی از غزلسرایان دوره‌ی صفویه‌است. در استراباد متولد شد و پس از پرورش در استراباد به خراسان رفت و به دستگاه سلطان حسین بایقرا و وزیر او امیر علیشیر نوائی راه یافت و پس از زوال سلطنت بایقرا در اوایل عهد صفوی هنگام حمله‌ی عبیداللَّه‌خان ازبك به جرم تشیع كشته شد. هلالی هلالی دیوان قصاید، غزلیات، مثنویهائی به نام «شاه و درویش» و «صفات‌العاشقین» دارد. غزلهای او لطیف و پرشور است.