پیشینه تاریخی و مالكیت بنا :
حمام حاجی رئیس از ابنیه ارزشمند تاریخی شهرستان تربت حیدریه است كه بر اساس نوشته حك شده بر روی سر در ورودی به سال ۱۲۷۲ ه . ش به همت حاج سید محمد رئیس التجار ( حاجی رئیس ) جهت باقیات الصالحات بنا گردید .
این بنا از جمله چندین حمام معتبر شهر بوده است كه در سفر نامه ها ذكر آن آمده و از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده واز زمان احداث تاحدود سالهای ۷۶-۱۳۷۷مردم شهر از آ استفاده میكردند .
متاسفانه در حال حاضر متروك و بلااستفاده است . با تلاش میراث فرهنگی شهرستان تربت حیدریه در تابستان سال ۱۳۸۱باشماره ۵۱۴۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید .
موقعیت قرار گیری بنا در بافت شهری :
حمام حاجی رئیس در محدوده جنوب غربی بافت تاریخی شهر و در مركزیت بازار های سنگ فرش و رباط واقع شده است . همچنین در مجاورت بناهای تاریخی شهر از جمله كاروانسراهای لاری و امینی قرار داشته و در گذشته رباط شیروانی متصل به ضلع جنوبی آن بوده كه متاسفانه تخریب شده است.
ویژگیهای معماری بنا :
حمام از دو قسمت مردانه و زنانه تشكیل شده و شامل فضاهای ورودی, رختكنی (سربینه) میاندر, گرمخانه, مخازن آب گرم و سرد, گلخن (آتش خانه) می باشد. در سر در ورودی حمام كاشی های لاجوردی منقوش به گل و بوته, نقاشی و تاریخ ساخت حمام خودنمایی می كند. از ویژگیهای جالب قسمت رختگنی, هشت ستون سنگی مزین به نقاشی های زیباست كه سقف گنبدی شكل و سرسرا را برروی خود تحمل می كند.
حمام حاجی رئیس با وسعتی معادل ۱۰۱۰ متر دربرگیرنده یك حمام مردانه و یك حمام زنانه می باشد . حمام مردانه كه بخش اصلی را شامل می شود از وسعت بیشتری برخوردار بوده و كلیه فضاهای موجود در یك حمام سنتی چون : ورودی ، سربینه ، میاندر ، گرمخانه ، خزینه و حتی چهارحوض ( دریاچه ) و تونخانه را دارا ست .
ورودی حمام در راستای خیابان روحبخش قرار داشته و با دربی چوبی و طاقی هلالی كه حاشیه آن باقابچه های آجری و كاشی های هفت رنگ با تصویر سربازان قاجاری مزین گردیده است به راحتی قابل شناسایی است .
سربینه حمام با پلان مستطیل شكل و وسعت تقریبا”۲۳۰ متر با هشت ستون سنگی كه بر پای دارنده گنبد مركزی و پوشش های گنبدی چهار بخشی پیرامون آن می باشد اولین فضای اصلی حمام را شامل می شود .
گرمخانه حمام در ضلع غربی سربینه پس از میاندر و فضاهای جانبی آن قرار دارد ، وسعت آن معادل ۱۸۰ متر بوده و چهار ستون سنگی در مركز همانند ستونهای سربینه پوشش دهنده این بخش می باشند .
خزینه با وسعت حدودا” ۹۰ متر در ضلع غربی گرمخانه قرار داشته است . در حال حاضر آثار نیم ستونها و طاقهای هلالی در ضلع غربی گرمخانه نشان از ارتباط این دو قسمت دارد .
چهار حوض فضایی است واقع در ضلع جنوبی گرمخانه به مساحت ۹۰ متر و حوضی ( استخر )وسیع به عمق یك متر ونیم در وسط و دو سكوی دو متری در پیرامون كه مكانی مناسب جهت تفریح و استحمام در فصل تابستان بوده است.
حمام زنانه نیز كه در ضلع غربی حمام قرارداشته با وسعتی بسیار كمتر حدود ۲۰۰ متر و كلیه فضاهای حمام مردانه به جز چهارحوض را در مقیاس كوچكتر و به صورت بسیار ساده ،شامل می شود .
ویژ گیهای شاخص بنا جهت تسریع در امر مرمت و احیاء :
حمام حاجی رئیس یكی از نادرترین نمونه های حمام های سنتی در شهرستان است كه علی رغم آسیب های بسیاری كه بر كالبد و سیمای آن وارد شده است پس از اقدامات مرمتی و حفاظتی می تواند به مكان فرهنگی تاریخی ویژه ای كه پاسخگوی بخش وسیعی از نیاز های شهرستان باشد بدل گردد.قرارگیری این بنا در مركز ثقل بازار های سنتی شهرستان و وسعت فضایی مطلوب همچنین همجواری آن با فضاهای فرهنگی _ آموزشی شهرستان از جمله اداره آموزش و پرورش ، امور تربیتی مدارس ، تربیت بدنی ، میراث فرهنگی و . . . خود شرایط مطلوبی راجهت مرمت و احیاءبهینه و در خور این بنای ارزشمند تاریخی ایجاد می كند .
حمام حاجی رئیس مربوط به دوره قاجار است و در تربت حیدریه، انتهای خیابان روحبخش واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۵۱۴۶ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
